Zamek w Krośnie Odrzańskim

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim

nr rej. L-81/1-2/A z 25.02.1958 i 31.12.1998[1]
Budynek bramny (po renowacji)
Państwo	Polska
Miejscowość	Krosno Odrzańskie
Adres	ul. Szkolna 1
Typ budynku	zamek
Ukończenie budowy	XIII w.
Plan budynku
Położenie na mapie Krosna Odrzańskiego Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim
Położenie na mapie Polski Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim
Położenie na mapie województwa lubuskiego Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim
Położenie na mapie gminy Krosno Odrzańskie Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim
52°02′52″N 15°06′02″E/52,047778 15,100556
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zamek Piastowski w Krośnie Odrzańskim – zabytkowa budowla w Krośnie Odrzańskim, wzniesiona najprawdopodobniej w XIII wieku w czasach księcia Henryka Brodatego w północno-wschodniej części obecnego miasta. Był to najbardziej wysunięty na północ zamek średniowiecznego Śląska.

Zamek w swojej historii był wielokrotnie przebudowywany. W XVI wieku nadano mu renesansowy wygląd. Budowla pełniła rolę rezydencji książęcych, bazy wypadowej w trakcie wypraw wojennych, domu wdów, twierdzy (XVII wiek), pruskich koszar wojskowych i magazynu, a także siedziby instytucji publicznych. W 1945 roku podczas działań wojennych zamek został zniszczony i splądrowany.

Od 2010 roku mieści się tu siedziba Centrum Artystyczno-Kulturalnego „Zamek” i muzeum. W budynku mieści się także punkt informacji turystycznej i siedziba Krośnieńskiego Stowarzyszenia „Homo Artifex”.

Murowany zamek został wzniesiony najprawdopodobniej w XIII wieku przez księcia Henryka Brodatego z dynastii Piastów śląskich. Budowla zlokalizowana w północno-wschodniej części współczesnego miasta zastąpiła gród, który wzmiankowano w XI wieku^[2][3] . Zamek stał się książęcą siedzibą oraz warownią^[3] , stając się najbardziej wysuniętym na północ zamkiem Śląska w czasach średniowiecza^[2].

19 marca 1238 roku w zamku zmarł książę Henryk Brodaty. W czasie najazdu tatarskiego w 1241 roku schroniły się tu mniszki z trzebnickiego klasztoru i Jadwiga Śląska, dla której zamek stał się wdowią rezydencją po śmierci Henryka^[2]. Pod koniec XIII wieku Krosno wraz z zamkiem znalazło się pod władaniem książąt z linii głogowskiej. Książęta głogowscy w XIV i XV wieku rozbudowywali zamek, w skład którego weszły budynek bramny z wieżą i skrzydła północne i południowe. W latach 1476–1478 budowla była trzykrotnie oblegana przez Jana I żagańskiego, który brał udział w wyprawie przeciwko Hohenzollernom podczas walk o sukcesję po Henryku XI, ostatnim Piaście głogowskim. Ostatecznie Krosno przeszło pod władanie Brandenburgii^[3] .

W XVI wieku zamek stał się siedzibą wdów po zmarłych elektorach brandenburskich. W 1510 roku księżna Katarzyna Brunszwicka (wdowa po Henryku XI) nakazała przebudowę wnętrz zamkowych. Około 1570 roku wzniesiono skrzydło wschodnie. W latach 1571–1574 księżna Katarzyna Brunszwicka (wdowa po Janie z Kostrzyna) przebudowała skrzydło południowe i budynek bramny. Prace budowlane kontynuowali margrabia Jan Jerzy w 1579 roku (rozbudowano krużganki o arkady) oraz wdowa po nim Elżbieta Anhalcka. Dzięki niej budowla zyskała odnowione elewacje i nowy most zwodzony^[2][3] .

Kolejne zniszczenia przyniosła wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Zamek został zajęty przez Szwedów, którzy okupowali Krosno z przerwami w latach 1631–1644. Komendantem miasta został Johann Gunn, który podjął prace w celu przekształcenia miasta w twierdzę. Powiększył fosę zamkową i wybudował nowy most zwodzony. Wokół miasta i zamku wzniesiono także szańce obronne^[2][3] . Następnie zamek przeszedł w ręce wdowy po elektorze brandenburskimi Hansie Wilhelmie - Elżbiety Charlotty. Dzięki jej staraniom zamkowi nadano barokowy charakter^[2]. Nakazała także budowę zabudowań folwarcznych na północ od zamku. W latach 1644–1650 doszło do przebudowy skrzydła zachodniego i w jego południowej części wzniesiono kaplicę kalwińską. Według ikonografii z epoki w XVII wieku zamek posiadał w pełni zabudowany dziedziniec^[3] .

Po śmierci Elżbiety Charlotty w 1660 roku zamek przestał pełnić rolę pałacu wdów ze względu na zły stan techniczny. W 1740 roku Fryderyk II Wielki urządził w nim magazyny wojskowe na poczet przygotowań do aneksji Śląska. W 1816 roku Krosno stało się miastem garnizonowym^[3] . W latach 1886–1887 armia pruska zaadaptowała zabudowania zamkowe na potrzeby koszar wojskowych^[2].

W 1919 roku w zamku wydzielono pomieszczenia Śląskiej Kasy Oszczędności, muzeum oraz prywatne mieszkania^[2][3] . W trakcie walk w 1945 roku zamek został zniszczony i splądrowany przez Armię Czerwoną. Pożar przetrwały mury, magazyn (dawna kaplica), pomieszczenia na parterze i renesansowa galeria. W takim stanie zamek pozostawał do lat 1958–1959, kiedy wykonano prace zabezpieczające. W 1966 roku uporządkowano dziedziniec, a w latach 70. wyremontowano budynek bramny^[3] .

W latach 1997–2003 władze gminy prowadziły prace remontowe budynku bramnego i skrzydła południowego. W 2005 roku udostępniono zamek zwiedzającym, a trzy lata później zakończono rewitalizację skrzydła południowego i kaplicy zamkowej^[2][3] . W 2006 roku konstrukcja spichlerza zamkowego zawaliła się^[4] . Pod koniec 2021 roku runęła wschodnia część zamkowych murów^[5] .

Od 2010 roku na zamku działa instytucja kulturalna pod nazwą Centrum Artystyczno-Kulturalne „Zamek”, punkt informacji turystycznej oraz Krośnieńskie Stowarzyszenia „Homo Artifex”^[2]. Placówka znajduje się na Lubuskim Szlaku Wina i Miodu^[6] i Polskim Szlaku Krzyżowców^[7]. Obiekt można zwiedzać. Zobaczyć można m.in.: izbę regionalną ze zbiorami historycznymi, piwniczkę winiarsko-miodową, dawną kaplicę zamkową oraz lapidarium płyt nagrobnych i elementów z dawnego cmentarza. Z dziedzińca można obserwować renesansowe krużganki oraz nieodrestaurowane dotąd pozostałe fragmenty murów zamku. Centrum Artystyczno-Kulturalne „Zamek” organizuje wydarzenia kulturalne nawiązujące do historii Krosna Odrzańskiego^[8].

W obecnym kształcie zamek ma założenie czteroskrzydłowe o kształcie nieregularnego prostokąta. Ten sam kształt posiada dziedziniec oraz otaczające go dwukondygnacyjne i podpiwniczone skrzydła. Z racji na liczne przebudowy i zniszczenia ciężko określić styl architektoniczny całej budowli^[3] .

Mur kurtynowy jest kamienno-ceglany, a zabudowania zamkowe zbudowano z cegły^[3] .

Z murów zamkowych został wysunięty trójkondygnacyjny budynek bramny na planie prostokąta z basteją i przylegającą w do północnej ściany wieżą. Wieża wzniesiona została na planie nieregularnego wieloboku i po renowacji zwieńczona jest ostrosłupowym daszkiem. Wewnątrz wieży znajduje się spiralna klatka schodowa z oświetlana przez rozglifione okienka w gotycko-renesansowym stylu. Elewację budynku bramnego wieńczy gzyms koronujący. Od frontu budynku znajduje się półkolisty przelot bramy z ozdobnym boniowaniem. Ponad bramą rozmieszczono dwa rzędy prostokątnych okien w wydatnych uszatych obramieniach. Podobnie wygląda elewacja od strony dziedzińca wewnętrznego^[3] .

Połowę skrzydła zachodniego stanowi jednokondygnacyjny budynek kaplicy z dwuspadowym dachem. Wejście stanowi portal z ozdobnym uskokiem z wejściem po schodach od dziedzińca. Ponad wejściem umieszczono świetlik. Po bokach portalu i w południowej cześć kaplicy znajdują się okna o wysokości ⅔ wejścia. Pozostała część skrzydła zachodniego jest dwukondygnacyjna. Znajdują się w niej pozostałości sieni i klatki schodowej. W tym skrzydle okna mają kształt prostokątny, a wejście zakończone jest łukiem koszowym^[3] .

Skrzydło północne zbudowane w wątku wendyjskim, a w przyziemiu częściowo z kamienia^[3] .

W podobnej formie co skrzydło północne wzniesiono skrzydło wschodnie. Jego południowa część jest zniszczona i częściowo rozebrana od zewnętrznej strony murów. Od strony dziedzińca wyróżnia się półkolisty renesansowy portal z niszami po obu stronach^[3] .

Najbardziej okazałe jest skrzydło południowe zamku. Składa się ono z dwóch prostokątnych budynków, połączonych łącznikiem. Renesansowy budynek przylegający do budynku bramnego jest całkowicie odrestaurowany z dwoma arkadowymi podcieniami. Nad nimi znajdują się krużganek z balustradą i filarami. W podcieniach zachował się półkolisty portal z ozdobnymi niszami po bokach^[3] .

• 
  Budynek bramny przed renowacją
• 
  Budynek bramny od strony dziedzińca
• 
  Renesansowy krużganek
• 
  Widok na skrzydło południowe zamku (po lewej) i kaplicę (po prawej)
• 
  Skrzydło północne od strony dziedzińca
• 
  Skrzydło wschodnie od strony dziedzińca z portalem
• 
  Skrzydło wschodnie (od zewnątrz zamku) przed zawaleniem się jego części

• JacekJ. Gernat JacekJ., Zamek w Krośnie Odrzańskim, gm. Krosno Odrzańskie, pow. krośnieński [online], Pałace i Parki Środkowego Nadodrza [dostęp 2024-08-20] .
• MariuszM. Kapała MariuszM., ŁukaszŁ. Koleśnik ŁukaszŁ., Zamek w Krośnie Odrzańskim przed remontem. Jak wyglądał? Jeszcze stał spichlerz [online], Gazeta Lubuska, 21 maja 2021 [dostęp 2024-08-20] .
• ŁukaszŁ. Koleśnik ŁukaszŁ., Ściana Zamku Piastowskiego w Krośnie Odrzańskim zawaliła się przez budowę wałów na Odrze? Wody Polskie zaprzeczają [online], Krosno Odrzańskie Nasze Miasto, 1 lutego 2022 [dostęp 2024-08-20] .

• Oficjalna strona CAK Zamek
• Krosno Odrzańskie - turystyczna strona miasta