Wayang

Wayang Gölge Oyunu
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası
Bir wayang kulit temsili
Ülke	Endonezya
Kriter	Sahne sanatları, Geleneksel zanaatkarlık
Kaynak	[63 ]
Bölge	Asya ve Pasifik Bölgesi
Tescil geçmişi
Tescil	2008 (3 oturum)

Wayang, Malezya, Endonezya'da ve Güneydoğu Asya'nın diğer bölgelerinde oynatılan geleneksel kukla tiyatrosuna ve oynatılan kuklalara verilen isim.

Kukla ustasının oynattığı, deriden (wayang kulit), düz tahtadan (wayang klitik) veya üç boyutlu tahtadan (wayang golek) yapılmış kuklaların yarı saydam bir zemine yansıtılan gölgeleri ile ve bazen oyuna insan karakterlerin de katılması ile dramatik bir hikâye anlatılır.

Bu oyun, UNESCO tarafından İnsanlığa Sözlü ve Maddi Olmayan Mirasın Başyapıtı olarak belirlenmiş bir kültürel gelenektir. Güneydoğu Asya coğrafyası boyunca; özellikle de Endonezya adaları, Malay yarımadası ve Borneo’da halen sürdürülmektedir.

Wayang, Endonezya diline "gölge" anlamına gelir, tiyatro temsili anlamında da kullanılır.^[1][2] Hem kukla tiyatrosunun kendisine hem de oynatılan kuklalara "wayang" denilmektedir. Kuklalar deriden yapılmışsa ise oyun, "wayang kulit" olarak adlandırılır; kulit, "deri" demektir.^[3][4]

Bütün karakterlerin konuşmalarını seslendiren ve kuklaları oynatan tek bir kuklacı vardır. Wayang oynatan kuklacıya dalang denilir.^[4] Dalang, temsillerde insan ruhunun tüm halerini kuklalar yoluyla perdeye aktarır.^[1] Temsil sırasında dalang hiç bir metine bakmadan hikaye anlatır, hem oyunu hem de müzisyenleri yönlendirir. Temsilde dalang, ulu güçleri ve tanrıları simgelemektedir. Kuklalar ruhları, sahne, dünyayı; sahneye yansıtılan hindistan cevizinden yapılmış ışık ise güneşi simgeler.^[5] İzleyicilerin bir kısmı figürleri perdeye düşen gölgeler olarak izlerken bir kısmın dalangın arkasına oturarak oyunu izler.^[6]

Wayang temsili sırasında perde arkasında ağırlıklı olarak vurmalı çalgılardan oluşa bir saz grubu müzik icra eder. Gölge oyununda müzisyenlik yapanlara gamelan adı verilir.^[4]

Wayang'ın kökeni hakkında farklı görüşler vardır. Bir görüşe göre bu gölge oyununun kökeni, Güney Hindistan'dan M.Ö. 3. yüzyılda ortaya çıkmış,tholu bommalata adı verilen deri tabanlı kukla sanatlarına dayanır.^[6][7][8] Bu görüşe göre tholu bommalata, tholpavakoothu, rabana chhaya gibi adları olan deri tabanlı kukla sanatı gelenekleri Hindistan'ın doğu kıyı bölgelerinden Endonezya adalarına gelmiş ve Orta Çağ döneminde adalarda Hinduizm'in yayılması ile birlikte yayılmıştır.

Bir başka görüşe göre gölge oyunları ilk kez Çin'de ortaya çıkmıştır. Rivayete göre, Han Hanedanı’ndan yedinci imparator Wu Ti, MÖ 121 yılında çok sevdiği karısını kaybedince bir saray sanatçısı çok üzülen imparatoru teselli için karısının hayalini bir perde arkasından göstererek ilk gölge oyunu gösterisini sunmuştur.^[3] Saraylarda gösterilen ve aristokrasinin betimlendiği ilk Çin gölge oyunları zamanla halka mal olmuş ve yayılmıştır.^[3]

Üçüncü bir görüşe göre wayang kuklaları, Asya anakarasındaki herhangi bir gölge kuklası türünden türetilmemiştir, Cava'ya özgüdür. Cava ve Bali'deki wayang kulit'te kullanılan bazı teknik terimler, Budist veya Hindu mitolojileriyle örtüşse bile yerel dillere dayanmaktadır.^[9]

Wayang geleneği Güneydoğu Asya coğrafyası boyunca; özellikle de Endonezya adaları, Malay yarımadası ve Borneo’da halen sürdürülmektedir.^[2] Wayang, Kasım 2003'te UNESCO tarafından İnsanlığa Sözlü ve Maddi Olmayan Mirasın Başyapıtı olarak ilan edilmiştir.^[10]

Deriden kuklaların üretim sürecine Tatah Sungging denilir. Islatıldıktan sonra gerilerek kurutulmuş bizon derisinin özel çivilerle, tahta tokmaklar yardımıyla minik minik delinerek biçimlendirilmesi, üstüne karakterin vücut hatları ve kostümlerinin çizilmesi, birkaç aşamadan oluşan boyama ve üzerine batik desenlerinin işlenmesi gibi adımları içerir.^[3] Her bir karakteri yapmak haftalar, aylar alabilmektedir.^[3]

Bir temsilde 200 civarında karekter rol alır. Tüm wayangların ana rengi altın rengidir; kötü karakterler pembe, iyiler siyah renkte boyanır.^[1] Temsil sırasında iyi ve soylu karakterler sağda, kötü karakterler sol tarafta yer alır.^[5]

Malezya'da birbirlerinden çok küçük farklarla ayrılan dört wayang kulit tarzı vardır:^[4]

Wayang Kulit Jawa ya da Wayang Kulit Purwa, Endonezya’nın Cava adasında ortaya çıkmış bir türdür. Malezya’nın Selangor ve Johor bölgelerinde oynatılır. Mahabarata ve Ramayana destanlarındaki iyi ve kötü arasındaki savaş anlatılır.

Wayang Kulit Gedek, Malezya’nın Kedah bölgesinde, yörenin aksanı ile oynatılan bir tarzdır. Ana karakterler Etong ve Etau’dur. Güncel toplumsal olaylar canlandırılır. Tasvirler profilden değil, karşıdan göründüğü gibi yapılmıştır.

Wayang Kulit Kelantan ya da Wayang Kulit Siyam, Malezya'nın Kelantan bölgesinin sınır komşusu Tayland'da ortaya çıkmış bir türdür. Ramayana destanındaki öyküleri işler. Kelantan ve Terengganu eyaletlerinde yaygın idi ancak 1990'larda bu eyaletlere Malezya İslam Partisi'nin iktiadar olmasından sonra dinî gerekçelerle yasaklandı. Sadece turistler için gösteri yapılmasına izin verildiğinden bu sanat yaygınlığını yitirdi

Wayang Kulit Malaya, Ramayana ve Mahabarata ile birlikte Panji öykülerinin de anlatıldığı bir türdür.

Endonezya'da 1960'lı yıllarda Hristiyanlığı yaymayı amaçlyan Timotheus L Wignyosubroto, İncil’den aldığı öyküleri wayang ile halka sunarak wayang ile farklı bir kültürü birleştirme fikrine öncülük etmiştir. 1985'te ise dalang Suryadi Warnosuhardjo İslamî öğelerle wayang kuilti birleştirerek Wayang Sadat denilen yeni bir tarz oluşturmuştur. Warnosuhardjo, babasının Endonezyalı Müslüman halkın Wayang Kulit'i Hindû geleneklere göre değil de İslâmî öğretilere göre sürdürmesi gerektiği fikrini hayata geçirmişti.

Wikimedia Commons'ta Wayang ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.