Vuşmgîr

Zahir al-Dawla Vushmgir ^[a] 935'ten Aralık 967'deki ölümüne kadar hüküm süren ikinci Ziyârî emiriydi. Ziyar'ın oğluydu. Vuşmgîr, Hazar Denizi'ndeki İran lehçelerinde "bıldırcın avcısı" anlamına geliyor.

Vuşmgîr, Ziyar'ın oğluydu. Kendisi, Keyhüsrev döneminde yaşamış olan Gilan Kralı Arguş Ferhadan'ın soyundan geldiğini iddia eden Arghiç kabilesine mensuptu.^[1] Ziyar ve ailesinin dini tam olarak bilinmemektedir. Zerdüştlük, Mazdek, Zurvani ve Gayomardian gibi heterodoks kolları da dahil olmak üzere, onun zamanında hala popülerdi ve birçok İslam kaynağı, o dönemin eylemli ve Gilan liderlerini "ateist" olarak tanımlıyor. Vuşmgîr'in çoğunlukla Müslüman, özellikle de Zeydi Şii olduğu düşünülür; ancak en azından erken yıllarında Zerdüşt olarak da tanımlanmıştır. Vuşmgîr gençliğini, o dönemde Zeydîlerin kontrolü altında olan Gilan'da geçirdi.

931 yılında Vuşmgîr'in kardeşi ve Ziyârî hanedanının hükümdarı olan Merdâvîc, Makan bin Kaki'den Taberistan'ı fethetmek için bir ordu gönderdi, ancak yenildi. Bir yıl sonra Merdâvîc ve Vuşmgîr, Makan'ı yenerek Taberistan'ı fethettiler. Daha sonra Vuşmgîr, Amul valisi olarak atandı.^[1] 931 yılında Vuşmgîr, İsfahan'ı Büveyhî Ali bin Buya'dan aldı.

935 yılında Vuşmgîr'in kardeşi Merdâvîc Türk birlikleri tarafından öldürüldü. Daha sonra Türklerin çoğu iltica etti; bir kısmı Büveyhî Hasan'ın hizmetine girdi, bir kısmı da Baykam komutasında Bağdat'taki Abbâsî halifesine gitti. Hasan bu durumdan yararlanarak İsfahan'ı Ziyarilerin elinden aldı. Ancak Deylemli ve Gilanlı birlikleri Rey'de bulunan Vuşmgîr'e destek sözü verdiler. Aynı yıl, Taberistan'ı işgal eden Samanî ordusunu ve Deylami Makan'ı da yendi. Vuşmgîr daha sonra Gürgan'ı Samanîlerin elinden aldı.

Vuşmgîr kısa süre sonra Samanî üstünlüğünü kabul etmeye karar verdi ve 936'da Gürgan'ı da Makan'a devretti.^[2][3] Hasan'a karşı gelerek 938'de İsfahan'ı geri aldı. 939 veya 940'ta Samanî valisi Ebu Ali ibn Muhtaj Gürgan'a saldırdı; Vuşmgîr, Makan'a yardım gönderdi, ancak şehir uzun bir kuşatmadan sonra düştü. İbn Muhtaj daha sonra Vuşmgîr ve Makan'la İskhabad'da çarpıştı. Savaşın ilk aşamasında, Vuşmgîr savaş alanından kaçarak Makan'ı geride bıraktı. Makan'ın seçkin birliklerinin çoğu kısa süre içinde öldürüldü, kendisi ise bir okla başından vuruldu ve ardından muzaffer Samanî askerleri tarafından başı kesildi. Askerler, başını ve birçok esir alınan yüksek rütbeli Deylemli subayını Buhara'daki Samanî sarayına gönderdiler.

Vuşmgîr, Taberistan'a vardığında, Makan'ın kuzeni olan ve Vuşmgîr'i onun ölümünden sorumlu tutan Sari valisi el-Hasan bin Feyruzan'ın isyanıyla karşı karşıya kaldı. Vuşmgîr onu mağlup etti, fakat Hasan İbn Muhtâc'ı Taberistan'ı işgal etmeye ikna etti. Vuşmgîr, Samaniler'in otoritesini yeniden tanımak zorunda kaldı. Hasan, 940 yılında İsfahan'ı geri alarak Ziyarilerin sıkıntılarını daha da artırdı.

İbn Muhtâc'ın Sâmânî Horasan'ına gitmesiyle Vuşmgîr, Rey'in kontrolünü yeniden ele geçirdi. Ancak 943 yılında Vuşmgîr ile Hasan arasında şehrin yakınında bir savaş meydana geldi. Savaş sırasında Vuşmgîr'in iki subayı Şir Mardi ve Gurigir ona karşı isyan ederek Hasan'a katıldılar. Vuşmgîr kısa sürede yenildi ve Ray'i tamamen kaybetti. Daha sonra Taberistan'a döndü, ancak orada daha önce Gürgan'ı işgal eden el-Hasan tarafından yenildi. Vuşmgîr, önce Bâvendîlerden II. Şehriyar'ın sarayına, sonra da Samaniler'den I. Nuh'un sarayına kaçtı ve burada kendisine iyi davranıldı. Bu arada El-Hasan da Hasan'la ittifak halindeydi. Aynı dönemde, Vuşmgîr'in gittiğini bilmeyen ve yakın zamanda Taberistan'a dönen İsfahi isimli bir Vuşmgîr subayı, durumu hemen fark ederek bir kaleye giderek burada tahkimatı sağladı. Kısa süre sonra el-Hasan'a karşı bir isyan çıktı ve İsfahi de dahil olmak üzere Vuşmgîr'in birçok subayı öldürüldü.^[4]

Vuşmgîr, komutanları Karatekin komutasındaki 30.000 kişilik Samanî ordusunun yardımıyla 945 yılında Gürgan'ı ele geçirdi ve Taberistan'ın geri kalanını fethetmek üzere yola çıktı. El-Hasan daha sonra karşı saldırıya hazırlanabilmek için bir kaleye kaçtı. Vuşmgîrise el-Hasan'ı yenerek kaleyi ele geçirmeyi başardı. El-Hasan bir kez daha kaçtı ve bu kez Paduşpanid hükümdarına sığındı. Vuşmgîr daha sonra oraya yürüdü ve Paduşpanidleri yenerek El-Hasan'ı başka bir kaleye kaçmak zorunda bıraktı. Vuşmgîr'in takibi, Büveyhi hükümdarı Hasan tarafından pusuya düşürülmesiyle yarıda kaldı ve Samanîler sınırına doğru kaçmak zorunda kaldı. Burada tekrar Samani hükümdarı Nuh I'den takviye kuvvet istedi, o da kendisine yardım için bir ordu daha gönderdi. Bu sefer sefer başarılı oldu: 947'de Vuşmgîr, el-Hasan'ı yenmeyi ve onu Tabaristan'dan kovmayı başardı ve bölge üzerinde bir kez daha kontrolü ele geçirdi.^[4]

948 yılında Hasan (Buveyhilerin Bağdat'a girmesinden sonra 945'te Ruknüddevle unvanını kullanmıştır) Taberistan ve Gürgan'ı işgal ederek Vuşmgîr'den almıştır. El-Hasan Büveyhileri desteklerken, Vuşmgîr Samanî müttefiklerine güveniyordu. Taberistan ve Gürgan, 955 yılına kadar birkaç kez el değiştirdi. 955 yılında Samanîler ile yapılan bir antlaşmada Ruknüddevle, Taberistan'da Vuşmgîr'i rahat bırakacağına söz verdi. Ancak iki taraf arasındaki barış uzun sürmedi; 958 yılında Vuşmgîr, Ruknüddevle'nin başkenti olan Rey'i kısa bir süreliğine işgal etti. Rüknüddevle daha sonra karşı saldırıya geçerek 960 yılında geçici olarak Gürgan'ı, 962 yılında ise kısa bir süre Taberistan ve Gürgan'ı ele geçirdi. 966'da Tabaristan ve Gürgan'ı da almış olabilir, ancak bunları uzun süre elinde tutamadı.^[5]

Vuşmgîr, Samanî ordusunun Büveyhilere karşı ortak bir sefer için gelmesinden kısa bir süre sonra, Aralık 967'de bir av sırasında bir yaban domuzu tarafından öldürüldü. Yerine en büyük oğlu Bisutun geçti, ancak Samanî ordusu diğer oğlu Kabûs'u iktidara getirmeye çalıştı. Üçüncü oğlu 964 yılında Hausam üzerindeki mücadelede kendisinden önce öldü.

Özel

Genel

• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8. 
• Bosworth, C. E. (1975). "Iran under the Buyids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 250-305. ISBN 0-521-20093-8. 
• Nazim, M. (1987). "Mākān b. Kākī". Houtsma, Martijn Theodoor (Ed.). E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume V: L–Moriscos. Leiden: BRILL. ss. 164-165. ISBN 90-04-08265-4. 
• Ibn, Isfandiyar (1905). An Abridged Translation of the History of Tabaristan. University of Michigan: BRILL. ss. 1-356. ISBN 9789004093676. '. 

• Edmund Bosworth, C. "ZIYARIDS". Encyclopaedia Iranica, Online Edition. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)