Humâreveyh bin Ahmed bin Tolun

Ebü’l-Ceyş Humâreveyh bin Ahmed bin Tolun
أبو الجيش خمارويه بن أحمد بن طولون
Humâreveyh'in altın dinarı, 885/6'da basılmış ve Halife Mutemid, al-Mufawwad ve Muvaffak'ın isimlerini taşır
Tolunoğlu Hükümdarı
Hüküm süresi	10 Mayıs 884 – 18 Ocak 896
Önce gelen	Ahmed bin Tolun
Sonra gelen	Ebü'l-Asâkir Ceyş
Doğum	864 Samarra
Ölüm	18 Ocak 896 Al-Qata'i
Hanedan	Tolunoğulları
Babası	Ahmed bin Tolun

Ebü’l-Ceyş Humâreveyh bin Ahmed bin Tolun (Arapça: أبو الجيش خمارويه بن أحمد بن طولون;864 – 18 Ocak 896) Tolunoğulları hanedanının kurucusu Ahmed bin Tolun'un oğluydu. Mısır ve Suriye'nin özerk hükümdarı olan babası onu halefi olarak atadı. İbn Tolun Mayıs 884'te öldüğünde, Humâreveyh onun yerine geçti . Kendisini tahttan indirme girişimini bozguna uğrattıktan sonra, 886'da Abbasi Halifeliği'nden miras kalan bir vali olarak Mısır ve Suriye üzerindeki yönetiminin tanınmasını başardı. 893'te anlaşma yeni Abbasi Halifesi Mutazıd ile yenilendi ve kızı Katr en-Nada'nın halifeyle evlenmesiyle mühürlendi.

Gücünün zirvesindeyken, Humâreveyh'in otoritesi Kilikya ve Cezire'deki Bizans sınırından Nübye'ye kadar genişledi. İçeride ise saltanatı, servetin abartılı bir şekilde sergilenmesi, sarayların inşa edilmesi ve sanatçı ve şairlerin himayesine başvurulması gibi savurganca harcamalarla damgalandı. Büyük bir profesyonel ordu bulundurma ve bu ordunun sadakatini zengin bağışlarla garanti altına alma ihtiyacıyla birleşince, saltanatının sonuna doğru hazine boşalmıştır. Humâreveyh, 896 yılında bir saray hizmetkarı tarafından öldürüldü ve yerine oğlu Ceyş geçmiştir. Birkaç ay sonra o da tahttan indirilerek yerine diğer oğlu Hârûn geçmiştir. Tolunoğulları Devleti, 904-905'te Abbasiler tarafından yeniden fethedilmesiyle doruk noktasına ulaşan bir karışıklık ve zayıflık dönemine girmiştir.

Humâreveyh 864 yılında Samarra'da doğmuştur.^[1] Babası, Türk bir köle askerin oğlu olan Ahmed bin Tolun, 868 yılında Mısır valisi olarak atanmıştır. 871 yılında halife mali temsilcisini kovdu ve Mısır'ın gelirlerinin doğrudan kontrolünü ele geçirdi ve bunu kendi köle askerlerden (Gulâm) oluşan ordusunu yaratmak için kullandı. Bu güçlü güce güvenerek ve giderek güçsüzleşen Halife Mutemid ile kardeşi ve fiili naibi Muvaffak el-Abbâsî arasındaki anlaşmazlığı istismar ederek — Mutemid 882'de Samarra'dan kaçıp İbn Tolun'a sığınmaya bile çalıştı — Suriye ve Bizans İmparatorluğu ile sınır bölgesi (Avasım) ile Rakka'ya kadar Cezire'nin bazı kısımları üzerinde kontrol sağlamayı başardı.^[2]

882'de, "zalim ve güvenilmez" olarak görülen ağabeyi Abbas'ın başarısız isyanının ardından (Moritz Sobernheim [de]), Humâreveyh babasının Mısır'daki vekili ve varisi olarak atandı. Bu durum, İbnTolun'un 10 Mayıs 884'teki ölümünden kısa bir süre önce generallerinin isteği üzerine teyit edildi. Tolunoğulları rejiminin seçkinlerinin desteğiyle, Humâreveyh'in tahta çıkması sorunsuz oldu; Abbas, Humâreveyh'i tanımak zorunda kaldı, ancak kısa bir süre sonra suikasta uğradı.^[1][3] Humâreveyh'in tahta çıkışı, Abbasi Halifeliği'nin kademeli olarak dağılmasında önemli bir adımdı: Thierry Bianquis'in açıkladığı gibi, "bu, Abbasi tarihinde, kendisini tayin eden halifeden meşruiyeti gelen bir valinin, meşruiyetini miras yoluyla iddia eden bir emir tarafından açıkça halef olarak devralındığı, çok büyük ve zengin bir bölgenin yönetimiyle ilgili ilk seferdi".^[4]

İbn Tolun son aylarında Muvaffak ile onun Mısır ve Suriye üzerindeki otoritesinin tanınması temelinde bir uzlaşma sağlamaya çalışmış, ancak onun ölümüyle müzakereler kesintiye uğramıştır. Humâreveyh genç ve deneyimsiz olduğundan, İbn Tolun'un kıdemli generallerinden biri olan Ahmed bin Muhammed el-Vasiti, Abbasileri Tolun topraklarına saldırmaya ve kontrolü yeniden ele geçirmeye teşvik etti.^[1][3] Generaller İshak bin Kundac ve Muhammed ibn Ebu Sac, Suriye'deki Tolunoğulları topraklarına saldırdılar. Şam, valisinin kaçmasıyla düştü, ancak başlangıçtaki kazanımları hızla tersine döndü. 885 baharında Muvaffak'ın oğlu Ebü'l-Abbas (geleceğin Mutazıd'ı) istilayı yönetmek üzere gönderildi. Kısa sürede Tolunoğullarını yenmeyi ve onları Filistin'e çekilmeye zorlamayı başardı; ancak İbn Kundac ve İbn Ebi's-Sac ile bir anlaşmazlıktan sonra, ikincisi seferden vazgeçti ve kuvvetlerini geri çekti. 6 Nisan'da gerçekleşen Tevahin Muharebesi'nde Humeraveyh, Ebü'l-Abbas'la bizzat karşılaştı. Abbasi prensi başlangıçta zafer kazandı ve Humâreveyh'i kaçmaya zorladı, ancak daha sonra Tolunoğlu generali Sa'd al-Aysar tarafından yenildi ve savaş alanından kaçtı, ordusunun çoğu esir alındı.^[1][3][5] El-Aysar daha sonra Şam'da isyan etmeye çalıştı, ancak Humâreveyh isyanını hızla bastırdı ve isyancıyı kendi elleriyle öldürdüğü söyleniyor.^[1]

Humâreveyh, Abbasi sarayıyla yakınlaşmayı sürdürdü: Tevahin'den gelen savaş esirlerine olağanüstü bir hoşgörüyle davrandı, onlara ya kendi hizmeti altında Mısır'da kalma ya da fidye ödemeden Irak'a dönme seçeneğini verdi. Bu politika sonunda Aralık 886'da, Humâreveyh'in Mısır ve Suriye valisi olarak tanınmasını ve belirtilmeyen yıllık bir haraç karşılığında 30 yıllık bir süre için kendi soyundan gelenlerin yerine geçme hakkının tanınmasını öngören bir anlaşmanın imzalanmasına yol açtı.^[1][3] 886-890 yılları arasında Humâreveyh, İbn Hundac'ı yenerek Cezire valisi İbn Ebi's-Sac'ın itaatini sağladı. Aynı zamanda Tarsus valisi Yazman el-Hadım, Tolunoğulları hakimiyetini kabul ederek Kilikya Avasım da Tolunoğulları kontrolü altına aldı.^[1][3]

892 yılında Mutazıd'ın tahta çıkmasıyla Bağdat sarayıyla ilişkiler daha da ısındı. Tolunoğullarını yenemeyeceğini anlayan yeni halife, bunun yerine onları uzlaştırma yolunu seçti: 893 baharında Mutazıd, Humeraveyh'i Mısır ve Suriye üzerinde özerk vali olarak yeniden görevlendirdi; karşılığında yıllık 300.000 dinar haraç ve gecikmiş 200.000 dinar ödeyecekti; ayrıca Cezire'nin Diyar-Rebi'a ve Diyar-Mudar eyaletlerinin halifelik kontrolüne geri dönmesini talep etti. Ayrıca, hükûmet bayrakları ve şeref cübbeleri üreten İskenderiye ve Fustat'taki prestijli tirāz fabrikaları halifenin kontrolü altında kaldı.^[1][6] Anlaşmayı imzalamak için Humâreveyh, kızı Katr en-Nedâ'yı halifenin oğullarından biriyle evlendirmeyi teklif etti; ancak Mutazıd, kızıyla kendisi evlenmeyi tercih etti. Bağdat'a gelişi, halife sarayının yoksulluğuyla büyük bir tezat oluşturan, maiyetinin lüks ve israfıyla damgalandı. Tolunoğulları prensesi çeyiz olarak bir milyon dinar getirdi, "Ortaçağ Arap tarihinde en görkemli olarak kabul edilen bir düğün hediyesi" (Bianquis) ve görkemli evlilik törenleri Osmanlı dönemine kadar Mısır'da halk efsanelerinin konusu olarak kaldı.^[3][7]

Bu gösterişli düğün, Humâreveyh'in parayla ilgili meşhur ciddiyetini gösteriyor; hatta tarihçi Ulrich Haarmann [de] sözleriyle, bütün meselenin aslında, "halifenin tehlikeli derecede zengin ve güçlü vasalının maliyesini mahvetmek için hesaplı bir planı". Servetini sergilemek isteyen Tolunoğulları hükümdarı, kendisi ve gözdeleri için çok sayıda saray inşa ettirmiş ve içinde hava dolu yastıklar bulunan cıva dolu bir leğen içinde sallanarak uyuması veya sarayında evcil hayvan olarak beslediği mavi gözlü aslan gibi ünlü kraliyet savurganlıklarına imza atmıştır. Ayrıca kaynaklara göre, Humâreveyh aynı ata iki kez binmemiştir.^[1][3] Bununla birlikte sanatların, bilginlerin ve şairlerin de cömert bir koruyucusuydu. Onun himayesindekilerden biri de oğullarına öğretmenlik yapan dilbilgisi uzmanı Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin Müslim'di; el-Kasım bin Yahya el-Meryemi ise onun şerefine övgüler yazmıştı.^[1] Ancak bütün bunların ağır bir bedeli oldu; öldüğünde, Tolunoğulları hazinesi (tahta çıktığında on milyon altın dinar içerdiği söyleniyordu^[8]) boştu ve dinar değerinin üçte ikisini kaybetmişti. Onun aşırılıkları din bilginlerinin ve çağdaş ve sonraki tarihçilerin eleştirilerine yol açtı.^[1]

İçeride, saltanatı "lüks ve çöküş" dönemiydi (Hugh N. Kennedy), ancak aynı zamanda Mısır'da ve Suriye'de de nispeten sakin bir dönemdi, bu dönem için oldukça sıra dışı bir durumdu.^[9] Humâreveyh'in ana güç temeli, Halife Mutasım'ın profesyonel bir ordu kurmasının ardından Abbasiler'in kendi modeline çok benzeyen, babasının kurduğu güçlü orduydu.^[9] Tolunoğulları ordusunun büyük çoğunluğu Türk, Bizanslı Rum (Rum) ve siyah Afrikalı (Sudan) gulâmlardan ve birkaç Bizans paralı askerinden oluşuyordu. Humâreveyh bunlara, çoğunluğu Suriye ve Mısır'ı birbirine bağlayan yolu kontrol eden büyük öneme sahip bir bölge olan Doğu Nil Deltası'ndaki Bedevilerden seçilen el-Muhtāra ("seçilmişler, seçilmişler") adlı özel bir alay ekledi. Siyah Afrikalılardan oluşan bin kişilik bir birliğin , el-mukhtāra'nın belirgin bir alt birimi olduğu anlaşılıyor.^[1] Tevahin'den sonra sergilediği şüphesiz askeri yetenek ve şahsi cesaretine rağmen Humeraveyh, hiçbir zaman İbn Tolun'un ordu üzerindeki otoritesine sahip olamadı. Bu, onların sadakatini cömert bağışlarla satın alma politikasına yol açtı ve bu da hazineyi daha da boşalttı.^[1] Hugh N. Kennedy'nin yorumladığı gibi, finansal zorluklar, Tolunoğullarının taklit ettiği Abbasi modelinde, "devletin büyük ve çoğunlukla hareketsiz bir orduyu kalıcı olarak finanse edememesinden" kaynaklanan bir durum gibi görünüyor.^[9] Gerekli fonları bulma çabasıyla mali yönetim Ali bin Ahmed el-Madhara'i'ye emanet edildi ve bu, el-Madhara'i ailesinin Mısır'ın mali ve hükûmet aygıtında önümüzdeki yarım yüzyıl boyunca baskın bir konuma gelmesinin son adımı oldu.^[1][9]

Humâreveyh, 18 Ocak 896'da,Humâreveyh'in en sevdiği karısıyla ilişki yaşayan hizmetkarlarından biri tarafından öldürüldü.^[1] Humâreveyh bunu öğrendiğinde, hizmetçi hayatından endişe etti ve Tolunoğulları hükümdarının hayatına mal olan bir komplo düzenledi.^[3] Humâreveyh'in ölümünden sonra, Tolunoğulları devleti, onun küçük yaştaki mirasçıları döneminde istikrarsız bir döneme girdi; oğlu Ceyş bin Humeraveyh Kasım ayında tahttan indirilerek öldürülürken, yerine küçük kardeşi Harun bin Humeraveyh (h. 896-904) geçti. Mutazıd bundan hızla yararlandı: 897'de Avasım sınır eyaletleri üzerindeki kontrolünü genişletti; Tolunoğulları Humus'un kuzeyindeki tüm Suriye'yi geri vermeye zorladı; ve Harun'un halife tarafından tanınması karşılığında yıllık haraç miktarını 450.000 dinara çıkardı.^[10][11] Sonraki birkaç yıl boyunca, Tolunoğulları toprakları, Karmatî saldırılarının artmasıyla birlikte iç karışıklıklar yaşamaya devam etti ve bu durum, birçok Tolunoğulları takipçisinin yeniden canlanan Halifeliğe geçmesiyle sonuçlandı.^[10] Son olarak 904-905'te Mutazıd'in halefi Müktefî Mısır'ı işgal etti ve ülkeyi tamamen Abbasi imparatorluğuna yeniden dahil etti.^[12]

Özel

Genel

• Bianquis, Thierry (1998). "Autonomous Egypt from Ibn Ṭūlūn to Kāfūr, 868–969". Petry, Carl F. (Ed.). The Cambridge History of Egypt, Volume 1: Islamic Egypt, 640–1517 (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 86-119. ISBN 0-521-47137-0. 
• Bonner, Michael (2010). "The Waning of Empire, 861–945". Robinson, Chase F. (Ed.). The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 305-359. ISBN 978-0-521-83823-8. 
• Haarmann, Ulrich (1986). "K̲h̲umārawayh". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume V: Khe–Mahi (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 49-50. ISBN 978-90-04-07819-2. 
• Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2. 
• Sobernheim, Moritz (1987). "Khumārawaih". Houtsma, Martijn Theodoor (Ed.). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume IV: 'Itk–Kwaṭṭa. Leiden: BRILL. s. 973. ISBN 90-04-08265-4.