Zając nadrzeczny

Zając nadrzeczny

Lepus yarkandensis[1]
A. Günther, 1875
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	zajęczaki
Rodzina	zającowate
Rodzaj	zając
Gatunek	zając nadrzeczny
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
bliski zagrożenia
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Zając nadrzeczny (Lepus yarkandensis) – gatunek ssaka z rodziny zającowatych (Leporidae) występujący endemicznie w Chinach.

W 1875 roku niemiecki zoolog Albert C.L.G. Günther po raz pierwszy opisał zająca nadrzecznego, nadając mu nazwę Lepus yarkandensis, w czasopiśmie naukowym „Annals and Magazine of Natural History”^[3]. Radziecki teriolog Aleksiej Guriejew(inne języki) w 1964 roku, a także rosyjski paleontolog Aleksandr Awierjanow(inne języki) w 1998 roku umieścili gatunek w podrodzaju Tarimolagus. Nie ma uznanych podgatunków^[4].

Wśród izolowanych populacji Kotliny Kaszgarskiej występuje niski przepływ genów i podział genetyczny^[5]. Analiza sekwencji pętli D mitochondriów wykazała, że pomiędzy niektórymi populacjami zaobserwowano znaczną dywergencję genetyczną, podczas gdy pomiędzy innymi populacjami nie zaobserwowano dużej dywergencji genetycznej^[6]. W populacjach zamieszkujących południowe obrzeża pustyni Takla Makan stwierdzono niższy poziom różnorodności genetycznej. Uważa się, że wzór mieszania się linii genetycznych widoczny w danych DNA mitochondrialnego cytochromu b może wynikać z intensywnego przepływu genów w populacjach zajęcy nadrzecznych. Można to wyjaśnić prawdopodobną ekspansją demograficzną gatunku w okresie interglacjału późnego plejstocenu^[7]. Wschodnie i północne obszary występowania mogły podlegać trzem kolonizacjom polodowcowym^[8].

Długość ciała (bez ogona) 285–430 mm, długość ogona 55–86 mm, długość ucha 90–110 mm, długość tylnej stopy 90–110 mm, masa ciała 1,1–1,9 kg^[9]. Zająca nadrzecznego charakteryzuje mały rozmiar, stosunkowo długie uszy i jasna sierść^[10]. Czaszka nieco mała z wąskim nosem, tylna część kości nosowej płaska i prosta, o dobrze rozwiniętych gałkach ocznych^[9]. Ich futro w szacie letniej jest proste, a grzbietowa część ciała jest piaskowo-żółte lub piaskowo-brązowe, zmieszana z jasnoszarymi bokami, brzuszna część jest całkowicie biała. Zewnętrzne strony przednich i tylnych nóg są piaskowo-żółte, a wewnętrzne strony są białe^[10]. Ogon u góry jest dymno-szary, z białawym lub kremowo-żółtawym odcieniem na spodzie i po bokach^[9]. Futro w zimowej szacie jest jaśniejsze, a wierzchnia warstwa ma jasnobrązowy kolor piaskowy^[9]. Od zajęcy pustynnego i wełnistego odróżnia go brak czarnego koloru na końcach uszu i szarego koloru na zadniej części ciała, jest on także mniejszy rozmiarem i ma cieńsze nogi^[3]. Górne siekacze wypełnione są cementem i mają bruzdy w kształcie litery V^[9].

Naukowcy zauważają, że ze względu na gorący i suchy klimat Kotliny Kaszgarskiej zające nadrzeczne są mniejsze od innych gatunków zajęcy w Sinciang i tworzą własną, unikalną morfologię, która jest zgodna z modelem ewolucji biologicznej autorstwa Carla Bergmanna. Według badań z 2024 roku kolor sierści jest powiązany z adaptacją środowiskową. Konkretnie, kolor sierści zająca nadrzecznego, który zamieszkuje niezwykle gorące i suche środowisko pustynne, jest piaskowo-żółty, gdy przykładowo zające zamieszkujące stosunkowo łagodniejsze siedliska równin mają sierść szarą z domieszką czerni. Cechy morfologiczne są zgodne z Regułą Glogera mówiącej, że ssaki żyjące w regionach suchych zawierają więcej feomelaniny, a ssaki żyjące w regionach wilgotnych zawierają więcej eumelaniny^[11].

Zając nadrzeczny jest endemitem dla Chin i jego występowanie ogranicza się do Kotliny Kaszgarskiej w południowym Sinciang^[12].

Mimo że nie ma informacji na temat areału osobniczego tego gatunku, wcześniej wnioskowano o dużej gęstości populacji. W 1983 roku chiński badacz Yao-ting Gao zanotował, że w ciągu trzech godzin obserwacji w terenie cztery osoby były w stanie znaleźć dwadzieścia lub więcej zajęcy nadrzecznych^[13].

Rozmieszczenie zająca nadrzecznego rozszerza się w kierunku północnej i południowo-zachodniej Kotliny Kaszgarskiej oraz podnóża Gór Ałtajskich. Może to być spowodowane trudnymi warunkami siedliskowymi i niedoborem żywności^[14].

Zając ten preferuje kotliny i obszary pustynne porośnięte tamaryszkiem chińskim, krzewami^[15] lub topolą, wzdłuż obrzeży rzek otaczających góry na pustyni Takla Makan^[9]. Wykorzystuje również trzcinowiska rosnące wzdłuż rzek jako schronienie i unika pól uprawnych. Szacuje się, że w Kotlinie Kaszgarskiej żyje około 200 tys. osobników^[6].

Jest to gatunek zwykle wychodzący wczesnym rankiem lub późnym wieczorem^[13], ale może też żerować w nocy. W ciągu dnia ukrywa się w zagłębieniach, pod roślinnością. Żerując na trawie i uprawach, zając nadrzeczny korzysta z tradycyjnych szlaków żerowania, które mogą mieć 1-2 kilometrów odległości^[9].

Sezon rozrodczy rozpoczyna się w lutym i może trwać od siedmiu do ośmiu miesięcy, aż do września. Samica wydaje na świat dwa lub trzy mioty, w każdym z których znajduje się od dwóch do pięciu młodych^[9].

Na zająca wyżynnego polują głównie orły^[15].

W południowo-zachodnim Pamirze i obszarów granicznych między Kotliną Kaszgarską a Pamirem zając nadrzeczny krzyżuje się z zającem pustynnym z podgatunku pamirensis z powodu nakładających się lub sąsiadujących obszarów. Strefa hybrydowa znajduje się między oba gatunkami wzdłuż granicy między Pamirem a Kotliną Kaszgarską, co skutkuje pewnym stopniem introgresji genetycznej i nieodróżnialnymi cechami morfologicznymi w morfologii zewnętrznej tych zajęcy. Według badań z 2024 roku mając południowo-zachodnią Kotlinę Kaszgarską jako schronienie zając nadrzeczny mógł migrować i rozprzestrzeniać się wielokrotnie w swojej historii ewolucyjnej, powodując hybrydyzację między gatunkami zająców, co prowadziło do introgresji genów i skutkowało mieszanymi relacjami między zającami na południowo-zachodnim Pamirze i jego okolicach^[16]. Hybrydyzacja prawdopodobnie występuje między zającem nadrzecznym w północnej Kotlinie Kaszgarskiej a zającem stepowym z podgatunku centrasiaticus^[17].

Gatunek ten został sklasyfikowany jako bliski zagrożenia na Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Czerwonej księdze kręgowców Chin^[18]. Chińscy genetycy stwierdzili, że gatunek ten jest zagrożony ze względu na ograniczone siedlisko i jego fragmentację, a także nadmierne polowania i kłusownictwo^[7].

• Q. Ashton Acton: Issues in Genomics and Non-Human Genetic Research. Wyd. 2011. Atlanta: ScholarlyEditions, 2012-01-09. ISBN 978-1-4649-6529-6. (ang.).
• Paulo C. Alves, Nuno Ferrand, Klaus Hackländer: Lagomorph Biology: Evolution, Ecology, and Conservation. Berlin: Springer Science & Business Media, 2007. ISBN 978-3-540-72446-9. (ang.).
• Joseph A. Chapman, John E. C. Flux: Rabbits, Hares and Pikas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN, 1990. ISBN 978-2-8317-0019-9. (ang.).
• Andrew Duff, Ann Lawson: Mammals of the World: A Checklist. New Haven (Connecticut): Yale University Press, 2004-07-11. ISBN 978-0-300-10398-4. (ang.).
• Albert C.L.G. Günther. Description of some leporine mammals from Central Asia. „The Annals and Magazine of Natural History: Including Zoology, Botany, and Geology”. 16 (93), 1875. Londyn: Taylor and Francis. DOI: 10.1080/00222937508681158. (ang.). 
• Robert S. Hoffman, Andrew T. Smith: Order Lagomorpha. W: Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference. Wyd. 3. T. 1. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005. ISBN 0-8018-8221-4. (ang.).
• Zengchao Li. Mitochondrial DNA variation and population structure of the yarkand hare Lepus yarkandensis. „Acta Theriologica”. 51 (3), 2006-09-01. Białowieża: Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk. DOI: 10.1007/BF03192676. ISSN 0001-7051. (ang.). 
• Erkki Pulliainen, Seppo Sulkava, Eino Erkinaro: Proceedings of the Third International Theriological Congress. T. 6: Symposia on lagomorphs, beaver, bear wolf and mustelids. Helsinki: Finnish Zoological Pub. Board, 1983. ISBN 951-9481-19-2. (ang.).
• Wen-Juan Shan, Liu Jiang, Yu Li, Robert W. Murphy, Mahmut Halik, Zhang Ya-Ping. Genetic consequences of postglacial colonization by the endemic Yarkand hare (Lepus yarkandensis) of the arid Tarim Basin. „Chinese Science Bulletin”. 56 (13), 2011-05-01. Amsterdam: Elsevier-Science China Magazine Press. DOI: 10.1007/s11434-011-4460-9. ISSN 1001-6538. Bibcode: 2011ChSBu..56.1370S. (ang.). 
• Wen-Juan Shan, Zu-Rui Li, Hui-Ying Dai, Peng-Cheng Dong, Yu-Cong Zhang. Taxonomic status of hares (Lepus spp.) in Xinjiang, China (Lagomorpha: Leporidae): An integrative approach. „Zoologica Scripta”. 53 (3), 2024-01-02. Oxford: John Wiley & Sons Ltd. ISSN 0300-3256. (ang.). 
• Andrew T. Smith: A Guide to the Mammals of China. Princeton (New Jersey): Princeton University Press, 2010. ISBN 978-1-4008-3411-2. (ang.).