Pierwsze wystąpienie UWO

Pierwsze wystąpienie UWO (zwane także pierwszym częściowym wystąpieniem) – akcje terrorystyczne i dywersyjne przeprowadzone w Małopolsce Wschodniej oraz w mniejszym stopniu na Wołyniu przez Ukraińską Organizację Wojskową (UWO) w latach 1921-1923, których największe nasilenie nastąpiło latem i jesienią 1922 roku.

Po zgodzie Rady Najwyższej na zajęcie byłej Galicji Wschodniej przez Polskę i przegranej w wojnie polsko-ukraińskiej, większość ukraińskich sił politycznych w II RP w dalszym ciągu kwestionowała prawo Polski do administrowania tym spornym terenem. 31 sierpnia 1920 roku w Pradze emigracyjni ukraińscy politycy, głównie weterani wojny polsko-ukraińskiej, powołali terrorystyczną Ukraińską Organizację Wojskową, która postawiła sobie za cel utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego poprzez oderwanie od Polski województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego^[1].

Lucyna Kulińska uważa, że preludium do rozpoczęcia zamachów były obchody prawosławnych i greckokatolickich Zielonych Świąt w czerwcu 1921 roku, podczas których odprawiono panachidy za poległych w walkach z Polakami. Brak zdecydowanej reakcji rządu na antypolskie akcenty podczas tych obchodów ośmielił nacjonalistów do organizowania zbrojnego powstania^[2].

Niezależnie od nacjonalistów do wystąpień przyłączyli się także komuniści^[3].

W połowie 1921 roku do Polski wrócił z zagranicy Jewhen Konowalec i objął kontrolę nad kolegium UWO. Konowalec zmienił nieprzystający do warunków konspiracyjnych kolegialny system podejmowania decyzji wprowadzając stanowiska komendantów. Tak zreorganizowana UWO przystąpiła do przeprowadzania akcji^[4].

Jednym z pierwszych aktów terroru był nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego 25 września 1921 roku we Lwowie dokonany przez członka UWO, studenta Stepana Fedaka ps. "Smok".

 Osobny artykuł: Zamach na Józefa Piłsudskiego we Lwowie (1921).

Atak na Naczelnika Państwa spowodował liczne aresztowania (27 osób), które nadwyrężyły siły UWO i spowodowały czasowe zahamowanie ataków. Przystąpiono do nich na nowo w 1922 roku^[5].

Wśród wystąpień dominowały podpalenia - podpalano budynki mieszkalne i gospodarskie, sterty zboża, siana i słomy należące najczęściej do właścicieli ziemskich i osadników. Drugą pod względem liczebności kategorią ataków były akty dywersji - zrywano łączność, tory kolejowe, wysadzano mosty, niszczono budynki państwowe. Dokonywano także zamachów na przedstawicieli państwa polskiego - żołnierzy, policjantów, urzędników, atakowano Ukraińców lojalnych względem państwa polskiego. Szczególnie dużo zamachów dokonano na kandydatów do Sejmu przez wyborami wyznaczonymi na dzień 5 listopada 1922. Wywołało to masowe wycofywanie się Ukraińców z komisji wyborczych oraz wzmocnienie ogłoszonego przez Jewhena Petruszewycza i UWO bojkotu wyborów. Bojówki UWO praktycznie nie przeprowadzały akcji przeciwko polskiemu wojsku, za to przed akcjami chętnie przebierano się w polskie mundury. Przemycane z zagranicy materiały wybuchowe ukrywano pomiędzy książkami, w koszach z żywnością. Kolportaż propagandowych druków odbywał się często za pomocą przesyłek opatrywanych pieczęciami greckokatolickich urzędów parafialnych^[6].

W październiku 1922 roku UWO stworzyła i rzuciła do walki w Małopolsce Wschodniej oddział partyzancki złożony z ok. 50 ludzi pod dowództwem Stepana Melnyczuka i Pawła Szeremety^[7]. Oddział atakował folwarki i kolonistów, zabił w Myszkowie w powiecie kamioneckim kandydata na posła Berezowskiego, jednak jeszcze w tym samym miesiącu został rozbity. Melnyczuk i Szeremeta zostali rozstrzelani wyrokiem sądu doraźnego w Czortkowie 11 listopada 1922 roku^[8].

Kalendarium zamachów, w których padły ofiary śmiertelne^[9]:

• 14 maja 1922 - zabicie w Bratkowicach szer. Michalika, posterunkowego na moście kolejowym
• 19 maja 1922 - zabicie w Dolinie konfidenta WP Dołchana
• 27 lipca 1922 - zabicie w Podhorcach wójta "za zdradę narodu ukraińskiego"
• 22 sierpnia 1922 - omyłkowe zabicie stróża nocnego Dymitra Kuszczaka podczas zamachu na wójta w Dulibach
• 27 sierpnia 1922 - w Podhorcach k. Stryja zastrzelono naczelnika gminy Antona Hnata
• 14 września 1922 - zastrzelenie w Lubyczy Michała Łanowego, członka komitetu wyborczego. Sprawców - Romana Łucejkę i Wasyla Krupę ujęto i wyrokiem sądu rozstrzelano we Lwowie 29 listopada 1922.
• 17 września 1922 - zastrzelenie w Kuczowie Wielkim Jura Terejczuka
• 8 października 1922 - zabicie w Żabiem posterunkowego Jana Buga
• 14 października 1922 - zabicie komendanta posterunku w Płauczy
• 15 października 1922 - zabicie Sydora Twerdochliba, nauczyciela, poety, twórcy bloku wyborczego "chliborobów", kandydata do Sejmu. Zamachu dokonano na stacji kolejowej Sapieżanka k. Kamionki Strumiłowej.
• 19 października 1922 - zabicie w Czarnym Lesie k. Podhajec policjanta Michała Korczowskiego
• 19 października 1922 - zabicie w Przemyślu Teofila Filipowa
• 24 października 1922 - zabicie szer. Tomasza Czernika, wartownika na forcie w Przemyślu
• 25 października 1922 - zabicie przez oddział Szeremety kierownika szkoły i kandydata na posła Berezowskiego
• 2 listopada 1922 - zastrzelenie w Ispasie Wasyla Piechulaka, kandydata na posła
• 4 listopada 1922 - zastrzelenie w Pacykowie k. Doliny Ilka Wasylczyszyna, wójta, kandydata na posła
• 4 listopada 1922 - zabicie w Rosochaczu k. Kołomyi Antoniego Bachmaniuka, kandydata na posła
• 16 listopada 1922 - zabicie w Kielichowie Mikołaja Maczycko, członka komisji wyborczej
• 17 grudnia 1922 - zastrzelenie w Siczkowcach k. Husiatyna wójta Jana Furmana
• 22 stycznia 1923 - zabicie za pomocą bagnetów policjanta oraz podoficera i dwóch szeregowych. Miejscem zbrodni były Kupczyce i Denysów w powiecie tarnopolskim
• 28 stycznia 1923 - zastrzelenie posterunkowego Nakoreckiego w Koźlaku k. Tarnopola

Opracowanie Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego za okres styczeń 1922 - marzec 1923 wymieniało następujące kategorie wystąpień^[10].:

Zdaniem Lucyny Kulińskiej powyższe dane są fragmentaryczne. Władysław Pobóg-Malinowski podawał, że tylko w ciągu pierwszych siedmiu tygodni 1922 roku było 470 podpaleń. Według Petra Mirczuka tylko w lecie i na jesieni 1922 roku było 2,3 tys. różnego rodzaju wystąpień. Tadeusz Olszański ocenia, że w czasie samego przebiegu wyborów do Sejmu w 1922 roku, UWO i ukraińscy komuniści dokonali około 2,3 tys. podpaleń i trzydzieści osiem aktów dywersji na kolei na szkodę państwa polskiego^[11]. Analogiczną liczbę (2300) podaje Ryszard Torzecki^[12]. Grzegorz Motyka uważa, że bliższa rzeczywistości jest liczba około 300 aktów sabotażu i dywersji. Wśród nich wymienia^[13]:

• 17 zamachów na funkcjonariuszy państwa (zabito 5 osób);
• 15 zamachów na Ukraińców (zabito 9 osób);
• 129 podpaleń i rabunków;
• 27 aktów sabotażu w obiektach państwowych;
• 35 przypadków przecięcia łączności.

Według obliczeń Oddziału II Sztabu Głównego WP, w wyniku wystąpień z lat 1922-1923 szkody (wliczając przewóz oddziałów) wyniosły co najmniej 15 mld marek polskich czyli około 800 tys. dolarów^[10].

Ze względu na status Małopolski Wschodniej polskie władze w odpowiedzi na wystąpienia UWO nie ogłosiły stanu wyjątkowego. Na to miejsce wprowadzono sądy doraźne i karę śmierci także za przestępstwa przeciwko mieniu^[14].

Impulsem do bardziej intensywnych działań przeciw UWO były zamachy przed wyborami do Sejmu, szczególnie zabójstwo Sydira Twerdochliba. Dzięki zeznaniom jednego z zamachowców, Michała Dzikowskiego uzyskano wiele tajnych informacji o UWO. Ustalono skład Komendy Naczelnej UWO. W więzieniach osadzono około 1,5 tys. osób, choć władze oceniały, że w antypolskie wystąpienia było zaangażowanych bezpośrednio około 3 tys. osób^[14]. Zagrożony aresztowaniem Konowalec wraz z kilkoma innymi wysoko postawionymi działaczami UWO zbiegł pod koniec listopada 1922 do Czechosłowacji. Reakcja władz doprowadziła zmniejszenia skali wystąpień, aczkolwiek UWO w dalszym ciągu kontynuowała działalność.

Lucyna Kulińska ocenia, że działania UWO zmierzały do wywołania narodowego powstania, które jednak nie wybuchło. Przyczynę tego upatruje w zbyt późnym objęciu agitacją chłopstwa ukraińskiego. Większość wystąpień dokonywano siłami ukraińskiej inteligencji. Ponadto wiele akcji UWO zakończyło się niepowodzeniem z powodu słabego wyszkolenia i doświadczenia wykonawców. Błędem było rozpoczęcie zamachów od nieudanego ataku na głowę państwa^[15].

Pierwsze wystąpienie UWO przyczyniło się do wzrostu świadomości narodowej społeczeństwa ukraińskiego oraz zahamowało polskie osadnictwo^[15].

• Drugie wystąpienie UWO

• Lucyna Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009, ISBN 978-83-7188-147-3;
• Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy 1933-1945, Warszawa 1972;
• RyszardR. Torzecki RyszardR., Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929, Kraków: Wydaw. Literackie, 1989, ISBN 83-08-01977-3, OCLC 830081846 . Brak numerów stron w książce