Oleśnik górski
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
 | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | astropodobne | ||
| Rząd | selerowce | ||
| Rodzina | selerowate | ||
| Rodzaj | oleśnik | ||
| Gatunek | oleśnik górski | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Libanotis pyrenaica (L.) Bourg. Fl. Pyr. Hisp.: 562 (1879)[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
| |||
Oleśnik górski[4], żebrzyca oleśnik[5] (Libanotis pyrenaica (L.) Bourg.) – gatunek roślin z rodziny selerowatych (baldaszkowatych).
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w strefie umiarkowanej Eurazji – w dużej części Europy (z wyjątkiem zachodnich i południowych krańców: Islandii, Irlandii, Portugalii i wysp na Morzu Śródziemnym), w północno-zachodniej Afryce (Maroko) oraz w zachodniej Azji (Kaukaz, Kazachstan, zachodnia i środkowa Syberia)[3].
W Polsce rozproszony jest w całym kraju[6], częściej spotykany jest na Przedgórzu Sudeckim, w pasie wyżyn, w dolinie Bugu, środkowej i dolnej Wisły i Pojezierzu Wschodniopomorskim. Dane o dokładnym rozmieszczeniu są niejasne ze względu na nieprecyzyjne rozróżnianie tego gatunku i oleśnika syberyjskiego L. sibirica[7]. Lokalnie gatunek jest bardzo pospolity i ekspansywny np. na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, co łączone jest z przemianami użytkowania gruntów rolniczych, zwłaszcza zanikiem wypasu[8].
Należy w Europie Środkowej do tzw. przeżytków kserotermicznych tj. reliktów postglacjalnych, które rozprzestrzeniły się w okresie ocieplenia tuż po ustąpieniu ostatniego lądolodu[9].
Morfologia
- Pokrój
- Roślina zielna z wrzecionowatym kłączem, w dolnej części rozgałęziającym się, w szyi korzeniowej okrytym resztkami obumarłych liści. Łodyga jest gruba[5], osiąga zazwyczaj do 1,2 m wysokości, w górze jest rozgałęziona, jest pełna, głęboko bruzdowana, owłosiona lub rzadziej naga[6].
- Liście
- Dolne ogonkowe, górne siedzące na pochwiastych nasadach. Blaszka liścia w ogólnym zarysie trójkątnie jajowata, 2–3-krotnie podzielona pierzasto, odcinki (listki) ostatniego rzędu jajowate z nasadą klinowatą, pierzasto wcinane, z łatkami podłużnie jajowatymi, zaostrzonymi[6].
- Kwiaty
- Zebrane w baldaszki, które w dużej liczbie (do 40) tworzą baldachy złożone o owłosionych szypułach. Pokrywy składają się z wielu, równowąsko lancetowatych i owłosionych listków. Pokrywki także są liczne, mają kształt równowąsko szydlasty i także są owłosione. Płatki korony są kolisto jajowate, białe, rzadziej czerwonawe, osiągają do 1 mm długości. Kielich z wyraźnymi, szydłowatymi działkami, które jednak z czasem odpadają. Słupek pokryty sztywnymi włoskami[6].
- Owoce
- Jajowate, owłosione rozłupnie o długości 3–4 mm i szerokości 1,5–2,5 mm, pokryte tępymi żebrami[6].
- Gatunek podobny
- Oleśnik syberyjski Libanotis sibirica różni się pokrywami, których u niego brak lub co najwyżej składają się z kilku listków, łodygą płytko żebrowaną i zwykle nagą, liśćmi (także dolnymi) pojedynczo pierzasto złożonymi[6].
Biologia i ekologia
Roślina dwuletnia i bylina kwitnąca od lipca do września[6]. Kwiaty są owadopylne[10]. Rośnie na siedliskach świeżych i suchych, preferuje gleby zasobne w węglan wapnia[8]. Jest gatunkiem wskaźnikowym dla kserotermicznych muraw naskalnych (siedlisko przyrodnicze o kodzie 6210), często rośnie także w ziołoroślach kserotermicznych[9], na odłogach, przydrożach i przytorzach[8], w zaroślach i na skrajach lasów[6]. W fitosocjologii gatunek charakterystyczny muraw z zespołu roślinności Seslerio-Festucion duriusculae i związku Geranion sanguinei[11].
Z oleśnikiem górskim związanych jest szereg monofagów i oligofagów ze świata owadów. Należą do nich: Dysaphis libanotidis (mszycowate), Depressaria nemolella, Depressaria hofmanni, Agonopterix curvipunctosa, Agonopterix silerella, Agonopterix parilella (motyle), Megalodontes cephalotes (błonkoskrzydłe). Spośród grzybów tylko na tym gatunku stwierdzono: Ascochyta libanotidis. Gatunek ten jest też jednym z kilku, na których rozwijają się takie grzyby jak: Phyllosticta selini, Ramularia libanotidis[12]. Oleśnik górski jest też wyłączną rośliną żywicielską zarazy Bartlinga Orobanche bartlingii[8].
Liczba chromosomów 2n = 22[5]. Na różnych obszarach występują populacje będące diploidami lub tetraploidami, w Europie Środkowej tylko na jednym stanowisku w Polsce stwierdzono współwystępowanie roślin diploidalnych i tetraploidalnych[13].
Zmienność
Wyróżniane są trzy podgatunki[3]:
- Libanotis pyrenaica subsp. atlanticum (Maire) Dobignard – Maroko[3].
- Libanotis pyrenaica subsp. intermedia (Rupr.) O.Schwarz – wschodnia Europa od Uralu po Finlandię, kraje bałtyckie, Białoruś, Ukrainę, Bułgarię i Grecję, poza tym na Węgrzech[3].
- Libanotis pyrenaica subsp. pyrenaica – podgatunek nominatywny, występuje w całym zasięgu z wyjątkiem obszarów, gdzie zastępowany jest przez ww. podgatunki[3].
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2024-07-14] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-07-14] (ang.).
- ↑ a b c d e f g Libanotis pyrenaica (L.) Bourg., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-07-14] .
- ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 108, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 338. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b c d e f g h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 73-75 .
- ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.), MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 331, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
- ↑ a b c d BeataB. Babczyńska-Sendek BeataB., AgnieszkaA. Błońska AgnieszkaA., IzabelaI. Skowronek IzabelaI., New localities of Orobanche bartlingii Griseb. in the Silesian-Cracow Upland as a result of the spread of Libanotis pyrenaica (L.) Bourg. due to the changes in land use, „Biodiversity Research and Conservation”, 39 (1), 2015, s. 45-60 [dostęp 2024-07-13] .
- ↑ a b KatarzynaK. Barańska KatarzynaK., AndrzejA. Jermaczek AndrzejA., Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne, Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2009, s. 63-65, 91, ISBN 978-83-87846-70-1 .
- ↑ AnnaA. Cwener AnnaA., BarbaraB. Sudnik-Wójcikowska BarbaraB., Rośliny kserotermiczne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2012, s. 87, ISBN 978-83-7073-982-9 .
- ↑ WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 130, 138, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .
- ↑ Seseli libanotis, [w:] Plant Parasites of Europe [online], bladmineerders.nl [dostęp 2024-07-15] .
- ↑ HanaH. Němečková HanaH., KarolK. Krak KarolK., JindřichJ. Chrtek JindřichJ., Complex Pattern of Ploidal and Genetic Variation in Seseli libanotis (Apiaceae), „Annales Botanici Fennici”, 56 (1-3), 2019, s. 57-77, DOI: 10.5735/085.056.0111 [dostęp 2024-07-13] .
