Historia Filipowa
Historia Filipowa (pow. suwalski, woj. podlaskie) sięga początków XVI wieku, kiedy to powstały w miejscu przyszłego Filipowa dwie wsie. W 1570 Filipów uzyskał prawa miejsce, utracone w 1870. Obecnie miejscowość jest siedzibą gminy Filipów.
Prehistoria
Około 3 km na południe od Filipowa znajduje się cmentarzysko kurhanowe położone na szczycie wału morenowego ciągnącego się wzdłuż jeziora Garbas w rejonie wsi Garbas Pierwszy[1] . Datowane jest ono na okres wędrówki ludów (IV–VI/VII wiek)[1] .
I Rzeczpospolita
Filipów powstał z połączenia dawniejszych wsi Szembelewo i Dowspuda[2]. Wioski te zostały założone w głębi puszczy pojaćwieskiej w początkach XVI wieku przez bojarów litewskich, braci Szembelów, którzy otrzymali nadanie tych ziem od Zygmunta Starego w 1513[3]. Osady leżały naprzeciw siebie nad rzeką Filipówką w pobliżu jej ujścia do Rospudy[4]. Szembelowie nie rozwinęli jednak szerszej akcji osadniczej i przed 1541 r. dobra wróciły do króla[4].
Filipów był jednym z pierwszych miast w tej części kraju. Prawa miejskie (tzw. magdeburskie) otrzymał w 1570 za panowania Zygmunta Augusta[5]. Aczkolwiek miasto mogło być już założone w między rokiem 1562 a 1568[2].
Na mocy przywileju królewskiego miasto otrzymało[2]:
- herb z przedstawieniem raka
- prawo do trzech jarmarków rocznie
- prawo do cotygodniowego targu (w każdy poniedziałek)
- zwolnienie mieszczan od opłat: prętowego, pomiernego i targowego. Dochód z tego ostatniego miał być przeznaczony na budowę ratusza.
Miasto otrzymało duży obszar, składający się z dawnych wsi Dowspuda i Szembelewo (56 włók), a także części puszczy do jezior Rospuda Filipowska, Jemieliste i rzeki Zusna[2]. Według danych z 1578 do miasta należało 156 włók i 259 morgów[6]. Rynek i siatkę ulic wytyczono na miejscu dawnej wsi Dowspuda, zaś wieś Szembelewo zlikwidowano[2]. W mieście założono również kościół parafialny, który w 1571 otrzymał bogate uposażenie, m.in.: 6 włók, 4 place na poświątne, 1 na plebanię, 1 na karczmę, dziesięciny z miasta i wsi, prawo łowienia ryb 3 razy w tygodniu[7].
Po 1570 z miasta i okolic utworzono starostwo niegrodowe. Pierwszym znanym imiennie starostą był w latach 1574–1584 Aleksander Gwagnin, z pochodzenia Włoch, autor Kroniki sarmackiej[6]. Możliwe też, że Gwagnin już w 1579, z powodu zaciągniętych długów, sprzedał starostwo Mikołajowi Bucelli, który to ofiarował starostwo swojej siostrze lub bratanicy Małgorzacie Lippi de Bucellis, żonie Krzysztofa Morsztyna (1522–1600)[8] . Morsztyn objął starostwo w 1584 i sprawował urząd do 1600/1601[9]. Następnym starostą w latach 1601–1623 był jego syn, również nazywający się Krzysztof Morsztyn[9]. Według innych opracowań Krzysztof Morsztyn „starszy” nie był starostą filipowskim, zaś w 1584 starostwo objął od razu Krzysztof Morsztyn „młodszy”[10] . W trakcie rządów Krzysztofa Morsztyna funkcję podstarościego pełnił Stanisław Wiszowaty, ojciec Andrzeja Wiszowatego[10] . W 1623 Morsztyn, za zgodą króla, odstąpił starostwo Józefowi Korsakowi, który pełnił urząd do 1631[9][8] . Kolejnymi starostami filipowskimi byli m.in. Aleksander Buchowiecki, podkomorzy grodzieński, i jego syn, Krzysztof Buchowiecki, marszałek grodzieński i pułkownik[9].
W początkach istnienia miasta, z inicjatywy Mikołaja Bucelli i za aprobatą starosty Krzysztofa Morsztyna, założono w Filipowie pierwsze na dzisiejszej Suwalszczyźnie gimnazjum, zatwierdzone przez Stefana Batorego w 1585[11]. Jako uposażenie gimnazjum otrzymało 7 niezagospodarowanych jeszcze włók gruntów[12]. Uposażenie było przeznaczone na utrzymanie nauczyciela i miało przyciągnąć dobrze wykształconego nauczyciela[13] . Nauczyciel miał być wybierany przez starostę spośród czterech kandydatów, wskazanych przez obywateli miasta[13] . Budynek szkolny, umieszczony na placu przy cmentarzu, był skromny (nie posiadał dodatkowego podwórka ani ogródka)[13] . Do XX wieku budynek był kilkukrotnie niszczony (m.in. w pożarach w 1639 i 1656) i odbudowywany[13] . W 1770 do szkoły uczęszczało 46 uczniów, w 1781 – 14, zaś w 1782 – 42[13] .
W okresie swego największego rozkwitu miasto, wraz z przyległymi koloniami, po których do dzisiaj zachowały się nazwy Filipów II, Filipów III, Filipów IV, liczyło około 6000 mieszkańców[13] . Trzon populacji stanowili osadnicy z Mazowsza, którzy zasiedlili opustoszałe po krzyżackiej eksterminacji ziemie Jaćwingów, chociaż byli również osadnicy innych narodowości.
U zarania swego istnienia Filipów stanowił ośrodek arian (braci polskich) w Wielkim Księstwie Litewskim[8] . Starosta Krzysztof Morsztyn gościł tu Fausta Socyna, włoskiego teologa, twórcy socynianizmu. W 1594 Krzysztof Morsztyn założył w Filipowie zbór ariański. Od założenia zboru do 1610 jego przełożonym i kaznodzieją był Jan Völkel, zaś w 1609 kaznodzieją był Andrzej Wiszowaty senior[10][8] . W 1608 w Filipowie urodził się najwybitniejszy myśliciel arianizmu, Andrzej Wiszowaty, syn Stanisława Wiszowatego i Agnieszki Socyn[8] . Po opuszczeniu funkcji starosty przez Krzysztofa Morszyna w 1623 arianizm w Filipowie zaczął zanikać[8] .
Rozwój Filipowa został zahamowany na skutek zarazy w latach 1624–1626 oraz pożaru w 1635[14]. Kolejne zniszczenia przyniosła przegrana przez wojska polskie bitwa pod Filipowem w 1656 w czasie potopu szwedzkiego oraz kolejne zarazy w 1657 i 1661[14].
Pod koniec XVII w. powstał w Filipowie drugi kościół katolicki, zbudowany dla osadników z Europy Zachodniej[15]. Pierwsi osadnicy przybywali z Holandii, stąd dzielnicę, w której osiedli, nazywano Holendry lub Olendry (pozostałością jest dzisiejsza ulica Olendry), później jednak osiedlali się głównie katolicy uchodzący z Niemiec[15][14]. Wybudowana świątynia nosiła wezwanie św. Wawrzyńca[15]. Fundację kościoła zatwierdził sejm 1683[14]. Drewniany kościół, w którym za zgodą biskupa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego można było odprawiać mszę w języku osadników, mieścił się na wzgórzu „Wawrzonek” za rzeką Filipówką[16]. W późniejszym czasie osadnicy rozproszyli się, zaś kościół został rozebrany lub spłonął[17].
Pozostałością po olędrach jest charakterystyczna zabudowa – domy z wysokimi dachami oraz skoncentrowanie pomieszczeń o różnych funkcjach w jednym budynku (mieszkanie, stodoła, obora), a także budynki ustawione względem siebie pod pewnym kątem i pozostające pod wspólnym dachem[17].
W XVIII w. Filipów wyróżniał się na tle innych miejscowości regionu liczbą spraw prowadzonych w sądzie w Grodnie[18] . Pozwy kierowane były przeciw innym mieszczanom, staroście, wójtowi, dzierżawcom odleglejszych majątków[18] . Większa świadomość prawna mieszkańców Filipowa i tendencja do dochodzenia praw na drodze sądowej mogła być pokłosiem sporów toczonych w Filipowie na przełomie XVI i XVII w. między arianami a katolikami[18] .
W drugiej połowie XVIII wieku handlem zajmowali się głównie Żydzi[19] . Akta najbliższej komory celnej w Augustowie z lat 1763–1767 notują przejazdy z Filipowa wyłącznie kupców żydowskich, z których tylko jeden prowadził handel na większą skalę (50 krów)[19] . Charakterystycznym towarem pochodzącym z Filipowa były butelki i szklanki oraz kapelusze proste[19] .
W XVIII w. na teren gminy Filipów zaczęła napływać kolejna fala osadników niemieckich, tym razem wyznania ewangelickiego z Prus, a także Rosjanie-staroobrzędowcy[17].
Zabory
Po ostatnim rozbiorze Filipów znajdował się kolejno w zaborze pruskim, Księstwie Warszawskim (od 1807) i Królestwie Polskim (od 1812)[20]. W lipcu 1807 do Filipowa wkroczyły wojska wchodzące w skład dywizji dowodzonej przez Jana Henryka Dąbrowskiego[21] .
W 1799 Filipów liczył 802 mieszkańców, wśród których było 38 rzemieślników (1 rzemieślnik na 21 mieszkańców), zaś liczba domów wynosiła 219[21] . W 1827 Filipów zamieszkiwało 2325 osób w 323 domach[22]. W 1861 Filipów liczył 2551 mieszkańców (w tym 812 Żydów) i 291 dymów, zaś w 1881 – 2247 mieszkańców[23]. W 1907 Filipów zamieszkiwało 2529 osób, w tym 895 Żydów (35,6% mieszkańców), 354 mariawitów, 103 luteran i 28 prawosławnych[21] . W 1840 przy ul. Garbarskiej powstała synagoga, zaś obok niej dom modlitwy i mieszkanie rabina[20]. Funkcjonował także cmentarz żydowski[17].
W XIX wieku Filipów był ośrodkiem przemysłu włókienniczego[21] . Stanowił także ruchliwy punkt graniczny (dzięki eksportowi towarów do Prus). W 1870, dokładnie 300 lat po otrzymaniu praw miejskich, ze względu na swoje niewielkie rozmiary został zdegradowany do statusu wsi przez władze carskie. W czasach carskich w Filipowie mieścił się II okręg sądowy, któremu podlegały gminy Przerośl, Czostków, Wólka i Filipów, a także agencja pocztowa i apteka[21] . W 1853 miasto posiadało jedną sikawkę strażacką[21] . W XIX w. liczba uczniów w szkołach początkowych wynosiła: w 1838 – 22, w 1850 – 14, w 1860 – 51[21] . Ogólnie w XIX w. Filipów, podobnie jak inne miejscowości Suwalszczyzny (poza Suwałkami, Augustowem i Sejnami), przeżywał okres stagnacji[21] .
Około roku 1904/1905 Józef Hrynkiewicz, ówczesny wikary tutejszej katolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zaczął wygłaszać kazania nawiązujące do mariawityzmu i postaci Feliksy Kozłowskiej[8] . Następnie z częścią parafian utworzył parafię mariawicką, która około 1909 liczyła 450–600 wiernych[8] . W latach 1910–1912 ukazywało się w Filipowie czasopismo mariawitów w języku litewskim pt. „Marijavitas” będące tłumaczeniem na litewski czasopisma „Mariawita” i redagowane przez Józefa Hrynkiewicza[24].
I wojna światowa
W początkach I wojny światowej w latach 1914–1915, gdy na Suwalszczyźnie toczyły się intensywne walki, Filipów został dość mocno zniszczony – spłonęły zabudowania w 62 gospodarstwach, zaś w całej gminie Filipów poszkodowanych było 270 rodzin[25]. Filipów został zajęty przez Niemców już 12 września 1914, jednak w listopadzie 1914 Niemcy wycofali się z Suwalszczyzny do Prus[26]. Ostatecznie cała Suwalszczyzna znalazła się pod okupacją niemiecką latem 1915 (włączona pod zarząd Ober-Ost) i pozostawała tam aż do sierpnia 1919[27].
II Rzeczpospolita
W 1921 Filipów liczył 259 domów i 1554 mieszkańców (w tym 280 Żydów, 97 ewangelików, 6 prawosławnych i 156 chrześcijan innego wyznania, głównie mariawitów)[28].
W okresie międzywojennym stacjonował w miejscowości komisariat Straży Granicznej[29], ulokowana była placówka Straży Celnej „Filipów”[30] oraz posterunek policji, obsadzony przez 1 oficera, 1 sierżanta i 3 szeregowych[31].
W mieście odbywały się targi i jarmarki, przyciągające również mieszkańców pobliskich niemieckich wsi w Prusach Wschodnich[32] . Z racji bliskości granicy niemieckiej w rejonie Filipowa odbywał się przemyt towarów (przemycano m.in. kamienie zapałowe i rowery)[33].
W 1930 odsłonięty został przy Rynku pomnik Józefa Piłsudskiego, ufundowany przez środowisko suwalskiego batalionu KOP[34] . Pod koniec lat 30. działająca w Filipowie Liga Morska i Kolonialna liczyła około 50 członków[32] .
II wojna światowa
Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej rejon Filipowa zabezpieczany był przez 2 Pułk Ułanów Grochowskich[32] . 1 września 1939 miejscowość została ostrzelana przez Niemców ogniem artyleryjskim, w wyniku czego zginęło 3 cywilów[32] . Ponownie Filipów został ostrzelany 4 września, co spowodowało wiele pożarów i zmusiło załogę straży granicznej do wycofania się[32] . Na początku grudnia 1939 wysiedlono do Suwałk wszystkich Żydów z Filipowa, zaś 8 grudnia przetransportowano ich do Generalnego Gubernatorstwa[32] . W czasie II wojny światowej Filipów został w 90% zniszczony.
Przypisy
- ↑ a b Ejdulis 2011 ↓.
- ↑ a b c d e Wiśniewski 1965 ↓, s. 103.
- ↑ Wiśniewski 1965 ↓, s. 92.
- ↑ a b Wiśniewski 1965 ↓, s. 93.
- ↑ Wiśniewski 1965 ↓, s. 102–103.
- ↑ a b Wiśniewski 1965 ↓, s. 104.
- ↑ Wiśniewski 1965 ↓, s. 103, 112.
- ↑ a b c d e f g h Matusiewicz 2001 ↓.
- ↑ a b c d Wiśniewski 1965 ↓, s. 106.
- ↑ a b c Tazbir 1976 ↓.
- ↑ Wiśniewski 1965 ↓, s. 112–113.
- ↑ Wiśniewski 1965 ↓, s. 113.
- ↑ a b c d e f Matusiewicz 2005 ↓.
- ↑ a b c d Panek 2016 ↓, s. 5.
- ↑ a b c Opisy parafii diecezji wileńskiej z 1784 roku. Tom 3 2009 ↓, s. 44.
- ↑ Panek 2016 ↓, s. 5–6.
- ↑ a b c d Panek 2016 ↓, s. 6.
- ↑ a b c Naruszewicz 2010 ↓.
- ↑ a b c Szlaszyński 2004 ↓.
- ↑ a b Panek 2016 ↓, s. 7.
- ↑ a b c d e f g h Szlaszyński 2008 ↓.
- ↑ Tabella Miast, Wsi, Osad Królestwa Polskiego tom 2 1829 ↓, s. 118.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego Tom II 1881 ↓, s. 388.
- ↑ Kansy 2018 ↓, s. 43–44.
- ↑ Radziwonowicz 1994 ↓, s. 31.
- ↑ Mackiewicz 2003 ↓, s. 180.
- ↑ Radziwonowicz 1995 ↓, s. 18,24.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej Tom V 1924 ↓, s. 82.
- ↑ Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 142.
- ↑ Kalendarz funkcjonariuszy Straży Celnej 1927 ↓, s. 295.
- ↑ Waszkiewicz 2013 ↓, s. 791–792.
- ↑ a b c d e f Naruszewicz 2004 ↓.
- ↑ Waszkiewicz 2013 ↓, s. 794.
- ↑ Ochał 2007 ↓.
Bibliografia
- Opracowania i artykuły
- Anetta Ejdulis. Materiały z kurhanu nr 6 w Garbasie I, stanowisko 1., gmina Filipów. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 11, s. 67–78, 2011.
- Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1939. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
- Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927. Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927.
- Andrzej Kansy. Przegląd prasy mariawitów na ziemiach polskich (1907–2017). „Studia Medioznawcze”. 2 (73), s. 41–53, 2018.
- Robert Krzysztofik: Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna. Katowice: 2007.
- Janusz Mackiewicz. Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w pow. augustowskim, sejneńskim i suwalskim. „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”. 8–9, s. 177–243, 2003.
- Andrzej Matusiewicz. Arianie i mariawici w Filipowie. „Jaćwież”. 16, 2001.
- Czesław Matusiewicz. Początki oświaty w Suwałkach i okolicy (do 1795 roku). „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 5, s. 155–162, 2005.
- Tomasz Naruszewicz. Rok 1939 w okolicy Rospudy. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 4, s. 265–285, 2004.
- Tomasz Naruszewicz. Konflikty mieszczan filipowskich w latach czterdziestych XVIII wieku. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 10, s. 91–96, 2010.
- Artur Ochał. Pomnik Józefa Piłsudskiego w Filipowie. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 7, s. 97–100, 2007.
- Opisy parafii diecezji wileńskiej z 1784 roku. Tom 3 Dekanat Olwita. Tomasz Naruszewicz (oprac.). Bakałarzewo: 2009.
- Katarzyna Panek: Ślady osadnictwa i wielonarodowości w gminie Filipów. Bakałarzewo. Gminny Portal Internetowy, 2016. [dostęp 2018-09-12].
- Tadeusz Radziwonowicz. Suwalszczyzna w okresie I wojny światowej. Sytuacja ludności cywilnej w latach 1914–1915. „Białostocczyzna”. 1 (33), s. 28–35, 1994.
- Tadeusz Radziwonowicz. Suwalszczyzna w okresie I wojny światowej. Okupacja niemiecka 1915–1918. „Białostocczyzna”. 2 (38), s. 18–25, 1995.
- Jarosław Szlaszyński. Stosunki handlowe na pograniczu polsko-litewsko-pruskim na początku drugiej połowy XVIII wieku. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 4, s. 303–344, 2004.
- Jarosław Szlaszyński. Przerośl w okresie zaborów. „Rocznik Suwalsko-Augustowski”. 8, s. 41–92, 2008.
- Janusz Tazbir: Krzysztof Morsztyn (Morstin) „młodszy” h. Leliwa. W: Polski słownik biograficzny. T. XXI. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1976.
- Szymon Waszkiewicz. Emigracja i przemyt na pograniczu polsko-niemieckim na Suwalszczyźnie w okresie międzywojennym. Przyczynek do badań. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”. 4, s. 789–799, 2013.
- Jerzy Wiśniewski: Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku. W: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny. Białystok; Warszawa: Białostockie Towarzystwo Naukowe; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 51–138.
- Dane statystyczne
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom V Województwo Białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. II. Warszawa: nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1881.
- Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 2. Warszawa: 1827.
- Вялікі гістарычны атлас Беларусі. T. 2. Mińsk: 2013. (biał.).