Żebrzyca

Żebrzyca
Ilustracja
Żebrzyca roczna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

żebrzyca

Nazwa systematyczna
Seseli L.
Sp. Pl. 259. 1753
Typ nomenklatoryczny

Seseli tortuosum L.[3]

Synonimy
  • Bakeros Raf.
  • Balinotella Soják
  • Cremastosciadium Rech.f.
  • Dela Adans.
  • Elaeopleurum Korovin
  • Eriocycla Lindl.
  • Galbanophora Neck.
  • Gasparinia Bertol.
  • Hippaton Raf.
  • Hippomarathrum G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
  • Leiotelis Raf.
  • Libanotis Haller ex Zinn
  • Lomatopodium Fisch. & C.A.Mey.
  • Marathrum Link
  • Oreotelia Raf.
  • Petrosciadium Edgew.
  • Pseudammi H.Wolff
  • Scaphespermum Edgew.
  • Seselinia Beck
  • Sphenocarpus Korovin[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Żebrzyca sina

Żebrzyca (Seseli L.) – rodzaj roślin należący do rodziny selerowatych (Apiaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia od ok. 80[5] do ponad 140 gatunków[4]. Jest to jeden z największych i najbardziej problematycznych pod względem taksonomicznym rodzajów w obrębie rodziny[6]. Zasięg rodzaju obejmuje rozległe przestrzenie Starego Świata od Europy Zachodniej i północno-zachodniej Afryki po Tajlandię, Chiny i Japonię[4][6]. Do flory Polski należy w zależności od ujęcia jeden gatunek (żebrzyca roczna S. annuum) lub trzy – w przypadku włączenia tu gatunków z rodzaju oleśnik Libanotis[7].

Gatunki związane są na ogół z suchymi i otwartymi siedliskami – stepami, skalistymi stokami i urwiskami, pustyniami na obszarach górskich. Tylko rośliny z sekcji Condensata rosną w miejscach mokrych, wzdłuż górskich strumieni[8].

Liczne gatunki wykorzystywane są jako lecznicze ze względu na wysoką zawartość kumaryn, terpenów i olejków eterycznych[6][9].

Morfologia

Pokrój
Najczęściej krótko owłosione, rzadko nagie byliny, czasem drewniejące[8], rzadko rośliny jednoroczne i dwuletnie. Często z grubym kłączem[10].
Liście
Pojedynczo do 4-krotnie pierzastych, często o wąskich łatkach[10], ale czasem też lancetowatych do zaokrąglonych[8].
Kwiaty
Zebrane w baldaszki, a te w baldachy złożone. Pokryw brak lub są nieliczne, równowąskie do lancetowatych. Pokrywki wielolistkowe, wolne lub zrośnięte u nasady, równowąskie do lancetowatych[10][8]. Promienie baldacha nagie lub owłosione[8]. Kielich z drobnymi ząbkami[10]. Płatki korony białe, czasem zaróżowione lub żółtawe[8], zwykle na szczycie wycięte i z łatką zagiętą do środka[10]. Krążek miodnikowy stożkowaty lub spłaszczony. Szyjki słupka proste lub rozchylone[8].
Owoce
Nagie lub owłosione rozłupnie[8], jajowate lub elipsoidalne[10], z 5 żebrami nitkowatymi lub silnie wystającymi[8][10], w bruzdach między nimi od 1 do 4 smug[10].

Systematyka

Żebrzyca pogięta

Rodzaj w obrębie rodziny selerowatych (baldaszkowatych) Apiaceae klasyfikowany jest do podrodziny Apioideae i plemienia Selineae[11].

Rodzaj zaliczany jest do najtrudniejszych taksonomicznie w obrębie rodziny. Kontrowersje budzi włączenie tu (lub wyłączanie) rodzajów oleśnik Libanotis i Eriocycla. Badania molekularne nie potwierdzają monofiletyzmu rodzaju – jego przedstawiciele wymieszani są na drzewie filogenetycznym m.in. z przedstawicielami rodzajów lubiśnik Ligusticum i gorysz Peucedanum. Niektóre gatunki tradycyjnie tu zaliczane wykazują nawet większe pokrewieństwo z rodzajami z innych plemion[6].

Wykaz gatunków[4][12]
  • Seseli abolinii (Korovin) Schischk.
  • Seseli acaulis (R.H.Shan & M.L.Sheh) V.M.Vinogr.
  • Seseli aemulans Popov
  • Seseli afghanicum (Podlech) Pimenov
  • Seseli alaicum Pimenov
  • Seseli albescens (Franch.) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli alboalatum (Haines) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli alexeenkoi Lipsky
  • Seseli andronakii Woronow ex Schischk.
  • Seseli annuum L. – żebrzyca roczna
  • Seseli arenarium M.Bieb.
  • Seseli aroanicum Hartvig
  • Seseli asperulum (Trautv.) Schischk.
  • Seseli atlanticum Boiss.
  • Seseli austriacum (Beck) Wohlf.
  • Seseli besserianum Stoyanov & Ostr.
  • Seseli betpakdalense Bajtenov
  • Seseli bocconei Guss.
  • Seseli buchtormense (Fisch. ex Hornem.) W.D.J.Koch
  • Seseli bulgaricum P.W.Ball
  • Seseli calycinum (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli campestre Besser
  • Seseli cantabricum Lange
  • Seseli condensatum (L.) Rchb.f.
  • Seseli coreanum H.Wolff
  • Seseli coronatum Ledeb.
  • Seseli corymbosum Boiss. & Heldr.
  • Seseli crithmifolium (Juss. ex DC.) Boiss.
  • Seseli cuneifolium M.Bieb.
  • Seseli degenii Urum.
  • Seseli delavayi Franch.
  • Seseli denudatum Boiss.
  • Seseli dichotomum Pall. ex M.Bieb.
  • Seseli diffusum (Roxb. ex Sm.) G.Hend. & Hume
  • Seseli djianeae Gamisans
  • Seseli eriocarpum (Schrenk) B.Fedtsch.
  • Seseli eriocephalum (Pall. ex Spreng.) Schischk.
  • Seseli eryngioides (Korovin) Pimenov & V.N.Tikhom.
  • Seseli farrenyi Molero & J.Pujadas
  • Seseli fasciculatum (Korovin) Korovin ex Schischk.
  • Seseli foliosum (Sommier & Levier) Manden.
  • Seseli galioides Lazkov
  • Seseli galloprovinciale Reduron
  • Seseli ghafoorianum (Akhani) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli giganteum Lipsky
  • Seseli glabratum Willd. ex Schult.
  • Seseli globiferum Vis.
  • Seseli gouanii W.D.J.Koch
  • Seseli gracile Waldst. & Kit. – żebrzyca drobna
  • Seseli grandivittatum (Sommier & Levier) Schischk.
  • Seseli grubovii V.M.Vinogr. & Sanchir
  • Seseli gummiferum Pall. ex Sm. – żebrzyca gumodajna
  • Seseli halkensis C.Catt., Kit Tan & Biel
  • Seseli hartvigii Parolly & Nordt
  • Seseli heterophyllum Janka
  • Seseli hippomarathrum Jacq. – żebrzyca kobyla
  • Seseli iliense (Regel & Schmalh.) Lipsky
  • Seseli × inaequale N.Terracc.
  • Seseli incanum (Stephan ex Willd.) B.Fedtsch.
  • Seseli incisodentatum K.T.Fu
  • Seseli intramongolicum Ma
  • Seseli intricatum Boiss.
  • Seseli jinanense (L.C.Xu & M.D.Xu) Pimenov
  • Seseli jomuticum Schischk.
  • Seseli junatovii V.M.Vinogr.
  • Seseli karateginum Lipsky
  • Seseli kaschgaricum Pimenov & Kljuykov
  • Seseli kiabii (Akhani) Akhani
  • Seseli korovinii Schischk.
  • Seseli korshinskyi (Schischk.) Pimenov
  • Seseli krylovii (V.N.Tikhom.) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli lancifolium (K.T.Fu) Pimenov
  • Seseli lanzhouense (K.T.Fu ex R.H.Shan & M.L.Sheh) V.M.Vinogr.
  • Seseli laticalycinum (R.H.Shan & M.L.Sheh) Pimenov
  • Seseli lehmannianum Boiss.
  • Seseli lehmannii Degen
  • Seseli leptocladum Woronow
  • Seseli leucospermum Waldst. & Kit.
  • Seseli libanotis (L.) W.D.J.Koch – żebrzyca oleśnikowata, oleśnik górski
  • Seseli longifolium L.
  • Seseli luteolum Pimenov
  • Seseli mairei H.Wolff
  • Seseli malyi A.Kern.
  • Seseli marashica E.Doğan & H.Duman
  • Seseli marginatum (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli merkuloviczii (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli mironovii (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli montanum L. – żebrzyca górska
  • Seseli mucronatum (Schrenk) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli nemorosum (Korovin) Pimenov
  • Seseli nevskii (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli nortonii Fedde ex H.Wolff
  • Seseli nudum (Lindl.) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli olivieri Boiss.
  • Seseli osseum Crantz – żebrzyca sina
  • Seseli pallasii Besser
  • Seseli parnassicum Boiss. & Heldr.
  • Seseli peixotoanum Samp.
  • Seseli pelliotii (H.Boissieu) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli petraeum M.Bieb.
  • Seseli petrosciadium Pimenov & Kljuykov
  • Seseli peucedanoides (M.Bieb.) Koso-Pol.
  • Seseli polyphyllum Ten.
  • Seseli ponticum Lipsky
  • Seseli praecox (Gamisans) Gamisans
  • Seseli purpureovaginatum R.H.Shan & M.L.Sheh
  • Seseli resinosum Freyn & Sint.
  • Seseli rhodopeum Velen.
  • Seseli rigidum Waldst. & Kit. – żebrzyca sztywna
  • Seseli rimosum Pimenov
  • Seseli roylei (Lindl.) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli rupicola Woronow
  • Seseli sandbergiae Fedde ex H.Wolff
  • Seseli schrenkianum (C.A.Mey. ex Schischk.) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli sclerophyllum Korovin
  • Seseli scopulorum C.C.Towns.
  • Seseli seravschanicum Pimenov & Sdobnina
  • Seseli serpentina B.L.Burtt ex H.Duman & E.Doğan
  • Seseli seseloides (Fisch. & C.A.Mey. ex Ledeb.) M.Hiroe
  • Seseli sessiliflorum Schrenk
  • Seseli setifera (Korovin ex Pavlov) M.Hiroe
  • Seseli sibiricum (L.) Garcke – oleśnik syberyjski
  • Seseli sibthorpii Gren. & Godr.
  • Seseli squarrulosum R.H.Shan & M.L.Sheh
  • Seseli staintonii (Riedl & Kuber) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli staurophyllum Rech.f.
  • Seseli stewartii (M.Hiroe) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli strictum Ledeb.
  • Seseli talassicum (Korovin) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli tenellum Pimenov
  • Seseli tenuisectum Regel & Schmalh.
  • Seseli thomsonii (C.B.Clarke) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli togasii (M.Hiroe) Pimenov & Kljuykov
  • Seseli tommasinii Rchb.f.
  • Seseli tortuosum L. – żebrzyca pogięta
  • Seseli tragioides Pimenov
  • Seseli transcaucasicum (Schischk.) Pimenov & Sdobnina
  • Seseli turbinatum Korovin
  • Seseli ugoense Koidz.
  • Seseli unicaule (Korovin) Pimenov
  • Seseli valentinae Popov
  • Seseli vandasii Hayek
  • Seseli veitchii (H.Boissieu) Pimenov
  • Seseli wannienchun (K.T.Fu) Pimenov
  • Seseli yunnanense Franch.

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01]  (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].
  4. ↑ a b c d Seseli L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-02-17].
  5. ↑ She Menglan, Michael G. Pimenov, Eugene V. Kljuykov, Mark F. Watson: Seseli Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2023-02-17].
  6. ↑ a b c d JingJ. Cai JingJ. i inni, The phylogeny of Seseli (Apiaceae, Apioideae): insights from molecular and morphological data, „BMC Plant Biology”, 22 (534), 2022 [dostęp 2023-02-17] .
  7. ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 166, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  8. ↑ a b c d e f g h i K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2018, s. 185. ISBN 978-3-319-93604-8.
  9. ↑ AlevA. Onder AlevA. i inni, The genus Seseli L.: A comprehensive review on traditional uses, phytochemistry, and pharmacological properties, „Journal of Herbal Medicine”, 38, 2023, DOI: 10.1016/j.hermed.2023.100625 [dostęp 2023-02-17] .
  10. ↑ a b c d e f g h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 75 .
  11. ↑ Genus: Seseli L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-02-17].
  12. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 166. ISBN 978-83-925110-5-2.
  • БРЭ: 3159303
  • SNL: Seseli
  • Catalana: 0142203
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 71012
  • Flora of China: 130198
  • Flora of North America: 130198
  • GBIF: 3034132
  • identyfikator iNaturalist: 156117
  • IPNI: 40522-1
  • ITIS: 29870
  • NCBI: 40951
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:40522-1
  • Tela Botanica: 87210
  • identyfikator Tropicos: 40035875
  • USDA PLANTS: SESEL
  • CoL: 7FZR